یخچال آقازاده ابرکوه، معماری شگفت‌انگیز یک یخچال خشتی

ابرکوه که در میان سه شهر تاریخی یزد، اصفهان و شیراز قرار گرفته، آثار تاریخی متعددی در خود دارد و جزء 14 مقصد برتر گردشگری ایران محسوب می‌شود. یخچال آقازاده ابرکوه، یکی از 400 اثر تاریخی این شهر است که در گذشته برای نگهداری یخ و استفاده از آن در فصول گرم مورد استفاده قرار می‌گرفت. این یخچال در دوره قاجار (حوالی قرن نوزدهم میلادی) تاسیس شده و نسبت به زمان ساخت خود، فناوری پیشرفته و مهندسی دقیقی دارد.

بازدید از یخچال آقازاده ابرکوه

اگر از استان فارس به سمت ابرکوه حرکت کنید، باید از محلی به نام سه‌راهی اقلید، مسیر خود را به سوی این شهر تغییر دهید. از این مسیر، آخرین بنایی که پیش از رسیدن به ابرکوه خواهید دید، یخچال آقازده این شهر است.

سبک معماری یخچال آقازاده ابرکوه

یخچال‌ها یکی از بناهای مخصوص معماری ایران به شمار می‌رود. به طور دقیق مشخص نیست که ساخت این سازه‌ها از کی رواج پیدا کرده، ولی کارآیی آن به حدی بوده که تا زمان فراگیری یخچال‌های برقی متداول، استفاده از آن ادامه داشته است.

یخچال آقازاده ابرکوه مجموعا با ارتفاع و عمقی 12 متری، دیوارهایی ضخیم به قطر سه متر دارد. دور گنبد یخچال آقازده ابرکوه 64 متر است و دیواره آن به صورت مدور و پله‌ای ساخته شده است.

شکل مدور، ارتفاع زیاد و ساختار هرمی‌شکل دیوارها برای به دام انداختن گرما در قسمت بالایی یخچال است. در واقع هوای گرم به دلیل چگالی کمتر، همواره بالاتر از هوای سرد قرار می‌گیرد و با این ترفندها، از یخ فاصله می‌گیرد. بدین ترتیب یخ در مدت بیشتری سالم باقی می‌ماند و امکان استفاده از آن وجود دارد.

سنگ، ملات، ماسه و آهک، مصالح اصلی ساخت این بنا به شمار می‌رود. برای آن که پایه بنا در برابر رطوبت مقاومت بیشتری داشته باشد، نیم متر اول دیواره‌ها از سنگ و بقیه آن از خشت و گل ساخته شده است.

شکل ساخت بنا، در کنار مصالح به کار رفته، دو اصل کارآمدی این یخچال به شمار می‌رود. ساخت بنا با در نظر گرفتن شیوه فرآوری یخ هم‌خوانی دارد و در آن، اصول مربوط به عایق‌بندی رعایت شده است.

کاربرد یخچال آقازاده ابرکوه

در ساختار یخچال آقازاده ابرکوه مانند دیگر یخچال‌های ساخته‌شده در ایران، چهار بخش اصلی وجود دارد:

1. حوض‌بند: یک حوضچه برای تولید یخ در بنا وجود دارد که به صورت یک گودال مستطیلی‌شکل به وجود آمده است. این گودال در ضلع شمالی دیوارهای سایه‌انداز ساخته شده تا کمترین میزان گرما به آن برسد.

2. مخزن یخ: گودال زیر گنبد، به عنوان مخزن به کار می‌رود و در آن یخ‌های تولید شده جمع می‌شود.

3. دیوارهای سایه‌انداز: در جنوب حوضچه‌ها دیوارهایی قرار گرفته که وظیفه اصلی آن، جلوگیری از تابیدن نور خورشید به یخ‌هاست.

4. گنبد بزرگ روی مخزن: بخشی از بناست که از خارج آن دیده می‌شود و ساخت آن با رعایت اصول مهندسی برای جلوگیری از نفوذ گرما صورت می‌گیرد.

نمای گنبد یخچال آقازاده ابرکوه از داخل

در سرمای زمستان، حوضچه‌ها را به تدریج از آب پر می‌کردند تا به صورت لایه‌لایه یخ بزند. سپس این یخ‌ها را به مخزن منتقل می‌کردند. انتقال یخ از حوضچه به مخزن، با استفاده از سطحی شیب‌دار انجام می‌شد. پس از انتقال یخ به مخزن، هر لایه از آن را با گیاهی به نام «پیزو» می‌پوشاندند.

در فصل گرم، از دریچه‌ای کوچک که در یخچال تعبیه شده، برای خارج کردن یخ استفاده می‌کردند و هنگامی که رفت و آمدی به آن نداشتند، آن را با خشت و گل مسدود می‌کردند. با این کار تقریبا در تمام طول سال، یخ در دسترس مردم قرار داشت. دریچه تابستانی یخچال در قسمت جنوبی و دریچه زمستانی آن در بخش شمالی بنا قرار دارد.

در گذشته‌های دور فناوری یخچال بسیار گران‌قیمت بود. از این رو بیشتر یخچال‌ها در انحصار اعیان و اشراف قرار داشت. با این حال برخی از این یخچال‌ها را وقف عام می‌کردند و همه مردم اجازه داشتند از یخ آن، بردارند.

ثبت ملی یخچال آقازاده ابرکوه

این اثر در سال 2002 میلادی (1381 خورشیدی) در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

اطلاعات

نام	یخچال آقازاده ابرکوه، معماری شگفت‌انگیز یک یخچال خشتی
کشور	ایران
ناحیه	یزد
شهر	ابرکوه
نوع	دینی
ثبت	ملی