قنات گوهرریز، شاهرگ حیاتی شهر جوپار

حیات شهر جوپار در استان کرمان، به «قنات گوهرریز» گره خورده است، قناتی که به عنوان یک اثر جهانی شناخته می‌شود. صرف نظر از مباحث فنی و تاریخی مربوط به قنات گوهرریز، جایگاه اجتماعی این قنات، آن را متمایز کرده است.

قنات گوهرریز در کجا قرار دارد؟
کوه جوپار در جنوب شهری به همین نام قرار دارد، جایی که قنات گوهرریز از آن جا شروع می‌شود. این کوه 4135 متر ارتفاع دارد و منظره آن از شهر جوپار، با دیواره‌های بلند و صخره‌های سرکش، باشکوه و باصلابت به نظر می‌رسد. این شهر در 28 کیلومتری جنوب شهر کرمان واقع است. جوپار شهری کوچک است که نزدیک شش هزار نفر جمعیت دارد و هنوز هم قنات گوهرریز اصلی‌ترین منبع تامین آب کشاورزی این شهر به شمار می‌آید.

ویژگی‌ها و تاریخچه قنات گوهرریز جوپار
پیرامون قنات گوهرریز، فرهنگی سنتی شکل گرفته است که بر اساس آن، مردم منطقه قنات را «شش مقسم» نیز نامیده‌اند. این نام به معنای تقسیم آب قنات به شش بخش است. چنین شیوه‌ای برای تقسیم آب قنات، نمودی عینی از شکل‌گیری مدیریت منابع در ایران است که شرایط اقلیمی و زیست‌محیطی را به خوبی در نظر گرفته است. از این شش مقسم، یکی با نام «ملایی» یا «مولایی» شناخته می‌شود که مخصوص آبیاری موقوفات و امور خیرخواهانه بود، دو تای دیگر به عنوان «جوپاری» به آبیاری باغات اختصاص داشت، دو مقسم نیز به عنوان «دیوانی» برای آبیاری باغات و زمین‌های دولتی به کار می‌رفت و در نهایت مقسم «باج» که مورد خرید و فروش قرار می‌گرفت. در حال حاضر نیز استفاده از آب قنات تابع تقسیماتی است که در مقسم انجام می‌شود...
قنات در ادبیات شفاهی مردم جوپار نیز جایگاهی یافته است، به طوری که مردم درباره آن داستان‌هایی نقل می‌کنند. از جمله افسانه‌ای مربوط به «ماهی کور سفید» که در قنات زندگی می‌کند و اگر کسی به آن نگاه کند در همان لحظه جان می‌بازد. همچنین برخی گفته‌اند که یک ماهی کوچک طلایی در قنات وجود دارد که نگهبان آن محسوب می‌شود...
آبی که قنات از کوه جوپار با خود می‌آورد، نزد مردم منطقه بسیار ارزشمند است، در حدی که برخی آن را مقدس می‌شمارند. در مسیر قنات مسجدی به نام «صاحب‌الزمان» بنا کرده‌اند. سی و ششمین چاه قنات در میانه صحن مسجد قرار دارد و به «چاه صاحب‌الزمان» معروف است. درون چاه چراغی سبزرنگ و روی آن درپوشی شیشه‌ای تعبیه شده تا چاه شکلی روحانی به خود بگیرد و بیانگر نگاه ویژه مردم منطقه به قنات باشد.
آب قنات زلال و گواراست و در مسیر حرکت آن روی زمین، درختانی کهنسال روییده‌اند. این موضوع به دلیل نزدیکی شهر جوپار و باغ‌های آن با دامنه‌های تند کوه جوپار است، با این وجود قنات پیچیدگی‌های خاصی دارد و در مسیر آن پیچ‌های تندی دیده می‌شود. قناها (چاه‌کنان) به خاطر تغییراتی که در مسیر قنات در جنس خاک قنات رخ داده، از ابزارها و شیوه‌های مختلفی استفاده کرده‌اند که نشان می‌دهد فن حفر قنات تا چه میزان پیشرفته و دقیق بوده است. بخش‌هایی از قنات در سال‌های اخیر با هدف تاسیس «موزه‌قنات» محکم‌سازی شده است و با بازدید از آن می‌توان گوشه‌هایی از تلاش‌های قناها را مشاهده کرد. آنان حداقل از هفت نوع کلنگ برای حفر قنات استفاده می‌کردند و ضربات را به شکل مورب، افقی، عمودی یا مستقیم با شدت‌های متفاوت به خاک وارد می‌آوردند تا امکان ریزیش سقف و دیواره‌های را به حداقل برسانند. همچنین آنان در بین خود تعاریفی داشتند و آب را به دو نوع «نر» و «ماده» تقسیم می‌کردند. شکل حفر کانال بر اساس نوع آب تغییر می‌کرد و شیب‌بندی طوری بود که حرکت آب، موجب شسته شدن کف کانال نشود. در عملیاتی که حدود دو دهه قبل برای لایروبی و مرمت قنات انجام شد، در چند محل مسیر آب تغییر کرد.
با وجود آن که قنات 3556 متر طول دارد، 129 حلقه چاه در شش رشته آن حفر شده است. در واقع قنات گوهردشت تنها قنات ایران است که شش مادرچاه دارد. این مادرچاه‌ها در مسیر خود به هم می‌پیوندند و در نهایت به مقسم می‌رسند. قنات با دبی نزدیک 60 لیتر بر ثانیه، نزدیک 330 هکتار از اراضی جوپار را تامین می‌کند.
قنات در دوره صفویه (قرن شانزدهم میلادی) حفر شده است. در ورودی پایاب قنات گوهرریز سازه‌ای با طراحی سنتی دیده می‌شود. این پایاب در عمق 53 متری زمین واقع است. این سازه را در دهه‌های اخیر برای سهولت بازدید گردشگران از قنات احداث کرده‌اند. در سال‌های اخیر بافت تاریخی حوزه آبریز قنات مورد مرمت قرار گرفته است تا فضای بهتری برای حضور گردشگران و درک کاربرد قنات فراهم آید.

ثبت ملی و جهانی قنات گوهرریز جوپار
قنات گوهرریز در سال 2016 میلادی (1395 خورشیدی) در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. برگزاری کنفرانس بین‌المللی قنات در سال 2005 میلادی (1384 خورشیدی) یکی از عواملی بود که موجب شد نام قنات گوهرریز به عنوان یک اثر جهانی مطرح شود. یادبودی از این کنفرانس در بخشی از قنات نصب شده است.