حمام خان سنندج، چشم‌اندازی زیبا از یک حمام عمومی

توجه ایرانیان به نظافت، موجب شده در تمام محله‌های قدیمی شهرهای مختلف، مکان‌هایی به عنوان حمام عمومی شکل گیرد و به مردم خدمات‌رسانی کند. در شهر سنندج به عنوان یکی از شهرهای قدیمی ایران که در حال حاضر مرکز استان کردستان است، محله‌های مختلف، هر کدام دارای حمامی مخصوص بودند. یکی از حمام‌های قدیمی این شهر که هنوز هم پابرجا مانده، حمام خان یا حمام پیرظهیری است که در شمال بازار سرپوشیده سنندج و در بافت قدیمی مرکز این شهر قرار دارد.

تاریخچه حمام خان سنندج

سنگ‌نوشته‌ای در این حمام وجود دارد که نشان می‌دهد ساخت آن به زمان حاکمیت امان‌الله‌خان اردلان در کردستان بر می‌گردد. بر اساس این سنگ‌نوشته، ساخت بنا در سال 1805 م. (1184 خورشیدی) به پایان رسیده است.

مدتی بعد در سال 1916 م. (1295 خورشیدی)، فرهاد میرزا معتمدالدوله، عموی ناصرالدین شاه (سلطنت از 1848 تا 1896 م.) در زمان حکمرانی بر سنندج، این بنا را بازسازی کرد. تزئینات آهکی که در این بنا وجود داشت، در جریان این بازسازی مجددا ساخته و کتیبه‌هایی در شمال و جنوب سکوهای حمام نصب شد.

در دوره‌های بعدی فردی به نام «ظهیری» مالکیت حمام را در دست می‌گیرد، از این رو حمام خان به حمام ظهیری هم مشهور می‌شود. یک سال پس از ثبت حمام خان در فهرست آثار ملی ایران، این بنا مجددا مورد مرمت قرار گرفت.

ویژگی‌ها و سبک معماری حمام خان

در ساخت این حمام مصالح مختلفی مثل سنگ، آجر، آهک و ملات مورد استفاده قرار گرفته است. مثل همه حمام‌های قدیمی، این حمام هم بخش‌های مختلفی دارد که شامل سر در ورودی، هشتی، سربینه (حمام سرد)، میان‌در، بینه (حمام گرم)، خزینه (مخزن آب)، خلوتی (رختکن)، سرویس‌های بهداشتی، آب‌انبار اضافی و تون (محل سوزاندن سوخت و گرم کردن آب که در زیر خزینه قرار دارد) می‌شود.

نمایی از سقف حمام خان سنندج و معماری زیبای آن

سربینه (حمام سرد) و بینه (حمام گرم) در قسمت میان در به هم متصل می‌شود. حوض‌ها و آب‌نماهای زیبایی در این بنا وجود دارد که با استفاده از آب قنات پر می‌شود. در هر قسمت حمام تعدادی آب‌نما وجود دارد که تعدد آن، حمام خان را بسیار زیبا می‌کند. در بخش سربینه سه آب‌نما، در بخش بینه دو آب‌نما و در هر کدام از خلوتی‌ها یک آب‌نما وجود دارد. در جریان مرمت دو آب‌نما در سکوهای آن نیز کشف شده که بر اساس شواهد، مدتی پس از ساخت بنا، پر شده است.

استفاده از سنگ مرمر و سنگ‌های موجود در نزدیکی محل احداث بنا برای ساخت آن، از ویژگی‌های مهم حمام خان به شمار می‌رود. نکته جالب، وجود مجسمه‌هایی مختلف از اصناف متفاوت (خان، بزاز، پهلوان، حجره‌دار، میرزا و...) در حمام خان است.

به شیوه زورخانه‌های ایران، در ورودی حمام چارچوب کوتاهی دارد و افراد برای ورود به آن باید قامت خود را خم کنند. این ورودی کمی پایین‌تر از سطح زمین قرار دارد و برای رسیدن به آن باید چند پله را پشت سر بگذارید. در کنار در ورودی محلی مشاهده می‌شود که جای نشستن فردی به نام «دخل‌دار» بوده است. افراد بعد از وارد شده به حمام، مزد دخل‌دار را درون کاسه‌ای که روی میز وی قرار داشته است، می‌انداختند.

در حال حاضر بخشی از حمام خان به بخش خصوصی واگذار شده و به عنوان سفره‌خانه مورد استفاده قرار می‌گیرد.

تزئینات حمام خان

حمام خان سنندج از نظر شکل تزئینات، زیبا و منحصر به فرد است و در تزئینات آن از آهک و کاشی استفاده شده است. روی دیوارهای حمام، نقوشی از طاووس، گل و گیاه و نقش‌های حیوانی و انسانی به چشم می‌خورد. چنین نقش و نگارهایی در دوره قاجار در سراسر ایران رواج داشته است.

تزئینات حمام خان سنندج

در سقف سربینه (حمام سرد)، نقش چهار طاووس، چند پرنده و چند انسان به چشم می‌خورد که زیبایی خاصی به بنا بخشیده است. در حاشیه این نقوش طرح‌های اسلیمی به شکلی رسم شده که بیننده تصور می‌کند قابی از گل پیرامون نقش‌های سقف، به وجود آمده است.

ثبت ملی حمام خان سنندج

این حمام به دلیل اهمیت تاریخی‌اش، در سال 1999 م. (1378 خورشیدی) در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

اطلاعات

نام	حمام خان سنندج، چشم‌اندازی زیبا از یک حمام عمومی
کشور	ایران
ناحیه	کردستان
شهر	سنندج
نوع	تاریخی
ثبت	ملی