خانه نیکدل، منزل تاجر معروف تبریزی

تبریز شهری تاریخی است که از گذشته‌های دور، به خاطر قرار گرفتن در همسایگی جاده ابریشم مورد توجه بوده است. جاده ابریشم برای چندین قرن بزرگ‌ترین شاه‌راه ارتباطی و تجاری شرق آسیا به آفریقا و اروپا به شمار می‌رفت. با وجود این پیشینه، حوادث طبیعی، خصوصا زمین‌لرزه‌ای که در اواخر قرن نوزدهم این شهر را لرزاند، بسیاری از آثار تاریخی سده‌های دور را تخریب کرده است.  امروزه در میان آثار تاریخی تبریز، بسیاری بناها از دوره قاجاریه (قرن نوزدهم میلادی) باقی مانده است، نظیر آن چه در محله مقصودیه، یکی از محلات قدیمی این شهر دیده می‌شود. در این محله چندین خانه تاریخی در کنار یکدیگر واقع شده و فرصتی بی‌نظیر برای بازدید از مجموعه‌ای آثار تاریخی برای گردشگران فراهم آورده است. در این میان، خانه نیکدل به عنوان یکی از خانه‌های زیبا و دیدنی این محوطه تاریخی به شمار می‌آید که معماری بی‌نظیر آن، علاقمندان عکاسی را با سوژه‌هایی پرشمار مواجه می‌کند!

تاریخچه خانه نیکدل

سید ابراهیم نیکدل، یکی از تاجران معروف تبریز در قرن نوزدهم میلادی بود. وی این خانه را بنا کرد و تا زمان مرگش در آن زیست. خانه نیکدل در سال 2012 میلادی (1391 خورشیدی) مورد مرمت قرار گرفت و برای بازدید گردشگران، آماده شد.

برخی معتقدند معماری فضای اندرونی خانه، به معماری خانه‌های دوره زندیه (اواخر قرن هجدهم میلادی) شبیه است. به اعتقاد این کارشناسان، اندرونی در زمان زندیه و قسمت بیرونی در زمان قاجار ساخته شده است.

ستارخان در خانه نیکدل

برخی مورخان معتقدند ستارخان، رهبر مبارزات مردم تبریز در جریان انقلاب مشروطه، در دوره جوانی در این خانه مسئول نگهداری از اسب‌ها بوده است. وی مدتی بعد با دختر صاحب‌خانه که سالار قلی‌خان نام داشته، ازدواج کرد و به عنوان داماد خانه، منزلتی فراوان یافت.

ویژگی‌ها و معماری خانه نیکدل

در میان خانه‌های تاریخی تبریز، خانه نیکدل به خاطر تزئینات آینه‌کاری‌اش متمایز است. در محوطه داخلی این خانه، گنجینه‌ای از وسایل قدیمی گردآوری شده و نقاشی‌های چشم‌نوازی در آن به چشم می‌خورد. نیکدل از ژاپن، لوازم خانگی به ایران وارد می‌کرد. دوربین و چرخ خیاطی، مهم‌ترین کالاهایی بودند که وی در زمان حیاتش به تجارت آن‌ها مشغول بود. از این رو در جای‌جای این خانه تعدادی از این وسایل قابل مشاهده است. وجود انواع دوربین‌های قدیمی و لوازم ظهور عکس، فضای بی‌نظیری برای علاقمندان به تاریخچه هنر عکاسی فراهم آورده است.

ورود به خانه از دو در انجام می‌شود، اولی در اصلی که از کوچه به حیاط اصلی باز می‌شود و دیگری دری که حیاط دیگر خانه را به پیاده‌راه مقصودیه متصل می‌کند. مثل بیشتر خانه‌های قدیمی ایرانی، این خانه نیز بخشی به عنوان بیرونی و بخشی دیگر به عنوان اندرونی دارد. بخش اندرونی محل سکونت خانواده صاحب‌خانه و بخش بیرونی محل پذیرایی از مهمانان و سکونت آن‌ها بوده‌ است. اگر از در اصلی (کوچه) وارد خانه شوید، به حیاط بخش بیرونی پا خواهید گذاشت که باغچه‌های آن به شکلی چشم‌نواز گل‌کاری شده و در مرکزش، یک حوض زیبا قرار دارد. تندیس ابراهیم نیکدل در حیاط این بخش از خانه قابل مشاهده است.

از نظر ظاهری، این خانه به خانه بهنام که در نزدیکی آن قرار دارد، شبیه است. خانه در دو طبقه ساخته شده و از بیرون، پنجره‌های دارای شیشه‌های رنگی و طاق‌های پیاپی آن خودنمایی می‌کند. هر طاق روی ستون‌های بلندی استوار شده و گچ‌بری‌هایی چشم‌نواز دارد.

در گوشه حیاط پله‌هایی به زیرزمین منتهی می‌شود. زیر زمین خانه با طاق‌ها و دیوارهای آجری، چشم هر گردشگری را به خود خیره می‌کند. حوضی در میانه زیرزمین قرار دارد که دمای هوای آن را در تابستان، متعادل می‌کرد و محیط مناسبی برای سکونت اهالی منزل در زورهای گرم تابستان به وجود می‌آورد.

در داخل ساختمان تالار بزرگ مسلطیلی‌شکلی وجود دارد که به آن «شاه‌نشین» می‌گویند. در شرق تالار دو راهرو وجود دارد که به دو اتاق منتهی می‌شود. استفاده از سنگ مرمر و نقاشی برای ساخت این اتاق‌ها، آن‌ها را بسیار زیبا کرده است.

راهروی شرقی خانه، آن را به حیاط اندرونی که در غرب ساختمان قرار دارد، متصل می‌کند. یک تالار نسبتا کوچک‌تر و چند اتاق دور تا دور حیاط، اجزای اصلی این بخش هستند.

بازدید از این خانه در روز، خصوصا زمانی که نور خورشید از لابلای شیشه‌های رنگی به درون خانه می‌تابد، بسیار لذت‌بخش خواهد بود. در جای‌جای خانه از گچ‌بری‌هایی استفاده شده که طرح‌های اسلیمی آن، زیبایی غیرقابل توصیفی دارند. آینه‌کاری‌های زیبای این خانه، آن را نسبت به دیگر خانه‌های تبریز متمایز کرده است.

ثبت ملی خانه نیکدل

خانه نیکدل در سال 2003 میلادی (1382 خورشیدی) در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.