رختشویخانه زنجان، موزه‌ای خاص در بنایی منحصر به فرد

بازدید از موزه‌های مردم‌شناسی بهترین گزینه برای آشنا شدن با سبک زندگی یک جامعه است. این گونه موزه‌ها عناصر و ترکیب‌های فرهنگی را به معرض دید قرار می‌دهند و اشیا و صحنه‌هایی را به نمایش می‌گذارند که زمینه زندگی گروهی از مردم است. موزه‌های مردم‌شناسی از این نظر که عامه مردم را موضوع خود قرار داده‌اند، از نظر موضوعی گستردگی بیشتری نسبت به دیگر موزه‌ها دارند؛ موزه‌هایی که احتمالا حاصل عملکرد و افعال نخبگان و هنرمندان است یا اشیایی بی‌جان را به نمایش می‌گذارد که نمی‌توان به آن پشتوانه و تعمیمی اجتماعی داد. درک درست آن چه در موزه‌های مردم‌شناسی دیده می‌شود، نیازمند ادراک آداب و رسوم، تاریخ و اعتقادات مردم است. در ایران معمولا این گونه موزه‌ها را در بناهای تاریخی تاسیس می‌کنند تا بازدیدکنندگان در فضایی که محل گذران امورات مردمان گذشته بوده است، قرار گیرند و گوشه‌ای از زندگی آنان را به تماشا بنشینند. «موزه رختشویخانه» زنجان از موزه‌های شاخص این شهر است که در زمره موزه‌های مردم‌شناسی می‌گنجد. این موزه در یک بنای تاریخی قرار گرفته است و بخش‌هایی از زندگی مردم زنجان را به نمایش می‌گذارد که شاید پیش از آن، چندان مورد مطالعه قرار نگرفته بود.

رختشویخانه زنجان، ویژگی‌ها و تاریخچه
این موزه در «گودال باباجمال» زنجان که در گویش محلی بابا جامال چوقوری گفته می‌شود، واقع شده است. این محل امروز در دل بافت تاریخی شهر زنجان قرار دارد. انتخاب مکان رختشویخانه در یکی از پرتراکم‌ترین محلات میانی شهر با این هدف صورت گرفته که افراد بیشتری به آن دسترسی داشته باشند. چنین بنایی با این کاربری در شهرهای دیگر ایران مشابه ندارد.
این بنا پیش‌تر مکانی برای شستشوی لباس‌های کثیف بود و به همین دلیل رختشویخانه نامیده می‌شد. در گذشته که قنات مهم‌ترین منبع تامین آب مردم شهرها بود، مظهر قنات (جایی که آب قنات از دل زمین بیرون می‌آمد و جریان پیدا می‌کرد) محلی برای شستشو بود و رختشویخانه بیشتر در روزهای سرد سال مورد استفاده قرار می‌گرفت. رختشویخانه پس از آن که فناوری‌ها و خدمات شهری گسترش پیدا کرد و دسترسی به آب سالم لوله‌کشی سهل‌تر شد، کاربری خود را از دست داد و به تدریج به موزه تبدیل شد. با این وجود احداث چنین محلی برای شستشوی لباس، نشانه‌ای از جایگاه و اهمیت پاکیزگی در میان مردم ایران بود.
رختشویخانه زنجان در اوایل دوره پهلوی، به سال 1928 میلادی (1307 خورشیدی) تاسیس شد. زمین این بنا از سوی شهرداری وقت زنجان اختصاص پیدا کرد و دو برادر به نام‌های مشهدی اکبر معمار و مشهدی اسماعیل معمار، ساخت این بنا را بر عهده داشتند. رختشویخانه در مدت 15 ماه ساخته شد. این بنا عام‌المنفعه بود و به صورت شبانه‌روز در اختیار مردم قرار داشت. آب جاری در رختشویخانه از قنات «حاجی میر بهاءالدین» تامین می‌شد.

سبک معماری رختشویخانه زنجان
فضای مربوط به شستشوی لباس یک سالن زیبا به ابعاد 62 در هفت متر است که 11 ستون به زیبایی در آن جا گرفته است. چهار حوضچه در میان ستون‌ها درست شده تا برای شستشوی لباس مورد استفاده قرار گیرد. هر کدام از این حوضچه‌ها کاربری متفاوتی داشتند: یکی برای لباس‌های بسیار آلوده و لباس افراد بیمار مورد استفاده قرار می‌گرفت، دیگری برای آب‌کشی لباس‌ها کاربرد داشت و معمولا در آخرین مرحله شستشو، لباس‌ها را در آن می‌شستند، حوضچه دیگر برای شستشوی ظروف آشپزخانه ایجاد شده بود و چهارمین حوضچه آبی تمیز و قابل آشامیدن داشت. در انتهای سالن، در بخش جنوبی بنا پنجره‌ای تعبیه شده تا فرایند تهویه هوا به وسیله آن صورت گیرد. رخشتشویخانه به دلیل جریان آب در تابستان‌ها جای خنکی بود و به عنوان محلی تفریحی برای آب‌تنی مورد استفاده قرار می‌گرفت.
فضایی نیز به عنوان محل سکونت مدیر رختشویخانه در آن ایجاد شده بود که در آن حیاط و یک خزینه وجود داشت. حیاط این قسمت محوطه‌ای به ابعاد 32 در 12 متر است و درختانی در آن کاشته شده است. امروزه در این موزه علاوه بر مجسمه‌های مومی که مراحل شستشوی لباس را به نمایش می‌گذارند، زیورآلات، لباس محلی بانوان و برخی ابزار و وسایل به نمایش درآمده است.