طاق شاه‌عباسی طبس، نازک‌ترین سد جهان

ایران سرزمینی بی‌نظیر، با پیشینه‌ای کهن است و در جای‌جای آن می‌توان آثار تاریخی اعجاب‌انگیزی پیدا کرد. این آثار متناسب با جغرافیای هر منطقه شکل گرفته‌اند و پس از صدها سال، هنوز هم در برابر گذر زمان و حوادث طبیعی همچون سیل و زمین‌لرزه، پابرجا و استوار مانده‌اند و حتی امکان بهره‌برداری از آن‌ها نیز وجود دارد. اعجاب بزرگ این بناها این است که حتی اگر آن‌ها را با دانش مهندسی امروز و ابزارهای پیشرفته و دقیقی که در اختیار ما قرار دارد می‌ساختند، نه تنها چنین شکوهی حاصل نمی‌شد، بلکه احتمالا پس از چند دهه یا حداکثر چند قرن، از انتفاع ساقط می‌شد و بلااستفاده می‌ماند... در سفر به شهر طبس در استان خراسان جنوبی، می‌توان یکی از سازه‌های کهن ایرانی را مشاهده کرد: طاق شاه‌عباسی.

جغرافیا و مشخصات طاق شاه‌عباسی

طبس یک شهر کویری محسوب می‌شود، شهری که بین دشت لوت و دشت کویر، دو بیابان بزرگ فلات مرکزی ایران قرار دارد. این موقعیت جغرافیایی سبب شده منابع آبی در این شهرستان ارزشی مضاعف پیدا کنند. در روستای «خرو»، از توابع این شهرستان که آن را صاحب تاریخی 700 ساله می‌دانند، بنایی وجود دارد که در نوع خود بسیار خاص است: طاق شاه‌عباسی در میان سدهای قوسی بر جا مانده از دوران قدیم، یکی از بزرگ‌ترین و قدیمی‌ترین‌هاست و از نظر پهنا جزء نازک‌ترین سدهای جهان شمرده می‌شود. این سد را باید از نوع خاکی یا سنگ‌ریزه‌ای با هسته‌ای از خاک رس به شمار آورد. طاق شاه‌عباسی در میان کوه‌های «شتری» طبس ساخته شده است و حدود 27 کیلومتر با این شهر فاصله دارد.

ویژگی‌های اعجاب‌آور طاق شاه‌عباسی طبس

حجم ذخیره آب پشت این سد، حدود 4.86 میلیون متر مکعب برآورد شده که در زمان ترسالی تا 8.2 میلیون متر مکعب نیز قابل افزایش است. طاق شاه‌عباسی علاوه بر ذخیره‌سازی آب، وظیفه مهار سیلاب‌ها را نیز بر عهده داشت؛ وظیفه‌ای که امروز هم پس از پنج قرن به خوبی از عهده آن بر می‌آید. این سازه روی رودخانه‌ای فصلی با نام «نهرین» ساخته شده است. طاق شاه‌عباسی را در دره‌ای تنگ ساخته‌اند تا بهترین عملکرد را از خود نشان دهد. در پایین‌ترین نقطه این سد، یک طاق قوسی ساخته شده که هم امکان عبور آب را فراهم می‌آورد، هم استحکام سازه را دوچندان می‌کند. استفاده از چنین طاق‌هایی در معماری ایرانی رواج گسترده‌ای داشته است. آجرچینی دیوارها با هندسه‌ای خاص و در هم تنیده صورت گرفته و تا درون شکاف صخره‌ها ادامه دارد تا استحکام سازه بیشتر شود. قسمت بالایی سد نیز با قلوه‌سنگ و به صورت قوسی ساخته شده تا به مقاومت بیشتر آن در برابر جریان آب کمک کند. عرض سد تنها یک متر است، موضوعی که ساخت و پایداری چنین سازه‌ای را در این مدت طولانی اعجاب‌انگیزتر می‌کند.

آجرچینی‌های طاق شاه‌عباسی طبس

ساخت این سازه تا ارتفاع 60 متری، بزرگ‌ترین دلیل بر دقت و زبردستی معماران و محاسبان ایرانی محسوب می‌شود. این سد تا 550 سال پس از ساخت، بلندترین سد جهان بود. ارتفاع قسمت زیرین طاق از زمین، نزدیک 30 متر است. به نظر می‌رسد در زمان ساخت سازه، این ارتفاع کمتر بوده، ولی به مرور، با وقوع سیلاب‌ها و فرسایش کفِ رودخانه، افزایش پیدا کرده است. جالب این که شیوه ساخت و انتخاب محل احداث سد به گونه‌ای است که هیچ رسوبی پشت آن جمع نمی‌شود. همین ویژگی یکی از دلایل پایداری سد است و می‌تواند صدها سال دیگر نیز بقای آن را تضمین کند! به عقیده کارشناسان مصالح مورد نیاز برای ساخت سد را از فاصله 12 تا 30 کیلومتری محل احداث فراهم آورده‌اند.

تاریخچه طاق شاه‌عباسی طبس