محله قلعه کهنه و بازدید از برج و باروی قدیمی یزد

بافت شهری سنتی، نشان‌دهنده هویت شهرهای تاریخی است. این هویت بیش از هر جا، در محلات قدیمی خودنمایی می‌کند. یزد به عنوان یکی از شهرهای کهن ایران، محلاتی قدیمی دارد که دیدن آن‌ها و قدم زدن در کوچه‌ پس‌کوچه‌هایشان، حسی خاطره‌انگیز با خود خواهد داشت. این محلات در طول صدها سال محل زندگی مردمانی بوده که هر کدام با رنج‌ها و شادی‌هایی زیسته‌اند و یادگارهایی بر جا گذاشته‌اند که امروز به عنوان آثار تاریخی و فرهنگی مطرحند و در اختیار ما قرار دارند. محله قلعه کهنه یکی از محلات سنتی یزد است که روزگاری هم‌جوار دیواره مرزی شهر بود، ولی اکنون با گسترش محدوده شهری، در دل شهر جدید یزد قرار دارد.

محله قلعه کهنه و آثار تاریخی آن
از نظر قدمت باید قلعه کهنه را یکی از قدیمی‌ترین محلات یزد دانست. این محله از شمال به محله مال امیر (مالمیر)، از جنوب به محله پیر برج، از غرب به محله وقت‌الساعت و از شرق به محلات سرسنگ و جوی هرهر محدود می‌شود. در گذشته محله قلعه کهنه مرز شهر محسوب می‌شد. بقایای برج و باروی قدیمی شهر یزد دلیلی بر این مدعاست. در حال حاضر نیز بقایای این برج و بارو در این محله قابل مشاهده است.
در قرن هشتم هجری قمری (قرن چهاردهم میلادی) در دوره حکومت آل‌مظفر، زمانی که «شاه یحیی» بر یزد حکم می‌راند، قلعه‌ای در محل فعلی این محله تاسیس شد. بعدها در دوره تیموریان (قرن چهاردهم تا شانزدهم میلادی) نیز قلعه‌ای در این محله به وجود آمد که در دوره صفویه (قرن شانزدهم تا هجدهم میلادی) به «قلعه کهنه» معروف شد. امروزه شماری از مراکز اداری یزد در این محله واقع شده است.

مسجد شاه یحیی
وجود مسجدی موسوم به «شاه یحیی» در محله قلعه کهنه، گمانه‌زنی‌ها درباره شکل‌گیری آن در دوره حکومت شاه یحیی را تقویت می‌کند. کارشناسان عقیده دارند بنای اولیه این مسجد به قرن هشتم هجری قمری مربوط می‌شود. مسجد در حال حاضر در غرب خیابان امام خمینی واقع است. این مسجد دو بخش زمستانی و تابستانی و یک صحن کوچک دارد. ارتفاع صحن نسبت به معابر اطراف پایین‌تر است و در آن اتاق‌هایی ساخته شده است. بخش زمستانه در جنوب بنا، محراب کم‌عمقی دارد و یک پنجره چوبی قدیمی بر بالای آن دیده می‌شود. بخش تابستانی مسجد که نیمی از مساحت آن را در بر گرفته، نوساز و دو طبقه است. شواهد نشان می‌دهد این بخش از بنا مساحت بیشتری داشته، ولی به خاطر خیابان‌کشی بخش‌هایی از آن تخریب شده است.

دارالحکومه یزد
این بنا با نام «ارگ قلعه»، «قلعه ارگ»، «دیوانخانه» و «نارنج قلعه» نیز شناخته می‌شود و در خیابان امام خمینی- خیابان ابراهیمی واقع شده است. بنا بازمانده‌ای از دوره تیمور گورکانی است و ساختمان آن در سال 1396 میلادی (799 هجری قمری) به پایان رسیده است. بر اساس منابع تاریخی، در سال 1427 میلادی (831 هجری قمری)، زمانی که امیرچخماق بر یزد حکم می‌راند، دیوانخانه و دارالقرآنی در این محل ساخته شد.
دارالحکومه یزد حیاطی وسیع دارد. پیرامون حیاط اتاق‌های زیادی ساخته و داخل آن با گچ پوشانده شده است. بادگیری نیز با ارتفاعی بیشتر از دیگر اجزای بنا، خودنمایی می‌کند. کف حیاط را با خشت پوشانده‌اند. در این مجموعه مسجدی نیز ساخته شده که در آن به حیاط دارالحکومه باز می‌شود.

برج و باروهای قدیمی یزد
گفته می‌شود در سال 419 خورشیدی (1040 میلادی) حصاری دایره‌ای شکل با چهار دروازه گرد یزد ساخته شد. هدف از این کار جلوگیری از هجوم راهزنان و دشمنان بود. چند قرن بعد در سال 725 خورشیدی (1346 میلادی)، امیر مبارزالدین، حاکم نامدار یزد، این حفاظ را مرمت کرد و 90 برج دیده‌بانی را در آن بنا نهاد. در طول قرن‌ها، این سازه بارها مورد مرمت قرار گرفت. شاید آخرین مرمت جدی آن، به حدود دو قرن پیش مربوط می‌شود. پس از آن گسترش فضای شهری سبب شد به تدریج بخش‌هایی از برج و بارو خراب شود. در حال حاضر به جز بخش سالم برج و باروها که در محله قلعه کهنه واقع است، بخش‌هایی در خیابان فرمانداری و مقبره سید گلسرخ نیز پابرجا باقی مانده است. در سال 1975 میلادی (1354 خورشیدی) برج و باروهای یزد در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد.