محله و مسجد چهارمنار، بخش جداافتاده شهر قدیم یزد

در یزد محله‌هایی قدیمی با آثار متعدد تاریخی وجود دارد. یکی از این محله‌های قدیمی چهارمنار است که در حال حاضر در مرکز شهر یزد قرار گرفته است. محله چهارمنار وسیع‌ترین محله بافت تاریخی یزد است و در طول تاریخ، میزبان مهم‌ترین رویدادهای این شهر بوده است. باغ تاریخی دولت‌آباد به عنوان یکی از آثار ثبت شده در فهرست یونسکو، در این محله قرار دارد.

ریشه نام محله چهارمنار

نام قدیم این محله «بهروک» یا «پهروک» بوده است. این نام در فرهنگ لغت فارسی به معنای زمین فراخ ذکر شده است. شاید نامیدن این محله به این نام، به دلیل قرار گرفتن آن در زمینی فراخ و مسطح باشد. احتمال دیگر درباره این نام، اشتقاق آن از واژه «پهره» است که به دلیل قرار گرفتن محله در جایی خارج از حصارهای قدیمی شهر روی آن گذاشته شده است. اگر این احتمال درست باشد، نام قدیمی محله را باید معادل «کنار برج و بارو» معنا کرد.

امروزه این محله را چهارمنار می‌نامند و دلیل آن، وجود چهار منار روی دو مدرسه مقابل هم است که به مدرسه چهارمنار یا شمسیه معروف است. این مدارس به دستور سید شمس‌الدین محمد بن رکن‌الدین ساخته شده و اکنون آرامگاه او در آن جا قرار گرفته است. در حال حاضر اثری از این مناره‌ها باقی نمانده است، ولی بر اساس شواهد تاریخی، این مناره‌ها با کاشی‌های سبز رنگ زیبا تزئین شده بود.

تاریخچه محله چهارمنار

به گفته قدیمی‌های محله، این محله را سید شمس‌الدین با تاسیس مدرسه و خانقاه و بازار، آباد کرد. در آن زمان محله خارج از حصار شهر واقع بود و حتی نماز جمعه‌ای مستقل از نماز جمعه شهر، در مسجد میرخضرشاه برپا می‌شد. هر چند محله خارج از حصار شهر بود، اهمیتی فراوان داشت و حکام یزد تلاش می‌کردند خیابان‌ها و باغ‌های حکومتی را تا محله چهارمنار ادامه دهند.

ساخت و ساز بناهایی که برخی از آن‌ها امروز در محله چهارمنار وجود دارد، در سال 717 هجری قمری (1317 میلادی) به پایان رسیده است. سید شمس‌الدین در سال 733 قمری (1332 میلادی) در تبریز وفات یافته و پیکرش پس از انتقال به یزد، در مدرسه شمسیه به خاک سپرده شده است.

در حال حاضر محله چهارمنار از دو بخش کوچه چهارمنار و کوچه بندون (بندار) تشکیل شده است. به عقیده ساکنان محلی، انتخاب اسم بندار برای این کوچه، به وجود باغات زیاد در آن بر می‌گشت که به یک زرتشتی به نام «گور نمیر» تعلق داشت. از آن جا که در گذشته چهارمنار آخرین محله شهر بوده، شب‌ها بالای بناهای مرتفع آن آتش روشن می‌کردند تا کاروان‌ها راه گم نکنند.

جمعیت‌شناسی محله چهارمنار

در گذشته نظام اجتماعی ایران بر اساس تقسیمات قبیله‌ای بود و گاهی روسای برخی قبیله‌ها می‌توانستند با غلبه بر دیگر قبایل، حکومت را در دست گیرند، اتفاقی که در زمان قاجاریه (قرن هجدهم) مشاهده شد و این قبیله توانست با تفوق بر دیگر قبایل حکومت در ایران را به دست گیرد. با این حا شهر یزد به دلیل شرایط جغرافیایی و آب و هوایی نامطلوبش، از ورود نظام قبیله‌ای دور بود و به صورت شهری و مدنی اداره می‌شد. این شیوه اداره جامعه موجب پیشرفت فرهنگی شهر شد، ولی وجود حصارهای متعدد، رابطه محله‌های داخل و خارج آن را تحت تاثیر قرار می‌داد و تفاوت‌های فرهنگی بین آن‌ها به وجود می‌آورد.

این تفاوت حتی در پیشه مردمان محله‌های مختلف یزد مشاهده می‌شد، طوری که اهالی چهارمنار به شعربافی، ترمه‌بافی، تجارت و زرگری مشغول بودند ولی اهالی مناطق حومه شهر، کشاورز و برزگر بودند. تفاوت مناطق مختلف، حتی در لهجه آن‌ها هم نمود پیدا می‌کرد.

مسجد چهارمنار

مسجد خضرشاه یا مسجد چهارمنار یکی از بناهای تاریخی واقع در محله چهارمنار است که قدمت آن به دوره تیموریان (1370 تا 1194 م.) بر می‌گردد. گفته می‌شود این مسجد روی بقایای آتشکده‌ای بنا شده است.ایوان، صحن تابستانی و گرم‌خانه، اجزای مختلف مسجد چهارمنار هستند. ایرج افشار، نویسنده ایرانی در یکی از کتاب‌های خود مسجد چهارمنار را با این توصیفات معرفی کرده است:

• سراسر محراب با کاشی‌های معرق عصر تیموریان پوشیده شده است،

• بدنه شرقی منبر با کاشی معرق تزئین شده است،

• در محراب گرمخانه، قطعه سنگ مرمری به اندازه 55 در 60 سانتی‌متر به چشم می‌خورد که بدون هیچ ظرافتی، تاریخ 1294 (احتمالا سال قمری منظور باشد، در این صورت معادل سال 1877 میلادی است)، روی آن حک شده است،

• یک قالی بافت سال 1350 قمری (1931 م.) به اندازه 7.40 در 4.25 متر با طرح سجاده‌ای و نقوش درخت و بته پهن است.

ثبت ملی مسجد چهارمنار

این مسجد در سال 1999 میلادی (1378 خورشیدی) در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

اطلاعات

نام	محله و مسجد چهارمنار، بخش جداافتاده شهر قدیم یزد
کشور	ایران
ناحیه	یزد
شهر	یزد
نوع	تاریخی
ثبت	ملی