کاروانسراهای یزد، میراثی ماندگار برای بشریت

کاروانسراها یکی از نهادهای ارتباطی و تجاری در ایران قدیم به شمار می‌آیند. این سازه‌ها که در آن‌ها اتاق‌هایی برای اسکان مسافران وجود داشت، معمولا شکل معماری مشابهی دارند. در کاروانسراها تاجران و مسافرانی که از نقاط مختلف رهسپار مقاصدی متفاوت بودند، با یکدیگر دیدار می‌کردند و به تبادلات فرهنگی و اقتصادی مشغول می‌شدند. این ویژگی در سفرنامه‌هایی که از سیاحان ایرانی و اروپایی بر جای مانده، به خوبی قابل تشخیص است. بدین ترتیب باید کاروانسراها را فراتر از یک مسافرخانه به شمار آورد و کارکردهایی فرهنگی و تمدنی برای آن‌ها در نظر گرفت.
قدمت کاروانسراهای ایرانی به دوره باستان بر می‌گردد. وجود این کاروانسراها عاملی موثر در امنیت راه‌ها و سهولت مسافرت و تجارت بود. در دوره صفویه (قرن شانزدهم و هفدهم میلادی) که ثبات نسبی در ایران حاکم شده بود، به ساخت کاروانسراها توجه زیادی شد. خصوصا در دوران شاه عباس صفوی (1587 تا 1629 میلادی) کاروانسراهای بسیاری در ایران ساخته شد که شماری از آن‌ها هنوز هم با عنوان «کاروانسرای شاه‌عباسی» در شهرهای مختلف ایران پا بر جا هستند.
سپتامبر 2023 (شهریور 1402) در چهل و پنجمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو که در ریاض عربستان برگزار شد، 54 کاروانسرا با عنوان «کاروانسراهای ایرانی» در فهرست میراث جهانی به ثبت رسیدند. این 54 کاروانسرا در 24 استان ایران واقعند. از این میان شش کاروانسرا در محدوده جغرافیایی استان یزد، یکی از استان‌های کویری و بسیار کهن ایران قرار دارند و هر کدام از جهاتی در میان کاروانسراهایی که در فهرست میراث جهانی ثبت شده‌اند، متمایز هستند.

کاروانسرای زین‌الدین
معماری بیشتر کاروانسراهای ایرانی به شکل چهارضلعی (مستطیلی و در مواردی مربعی) است، ولی کاروانسرای زین‌الدین تنها کاروانسرای ایرانی محسوب می‌شود که به صورت دایره‌‌ای ساخته شده است. از آن جا که «زین‌الدین گنجعلی‌خان ریگ»، حاکم وقت کرمان، در دوره صفویه به ساخت بنا اقدام کرد، آن را به نام وی خوانده‌اند. این کاروانسرا در شهرستان مهریز قرار دارد. پنج برج دیده‌بانی نیم‌دایره در اطراف بنا، محلی برای استقرار نگهبانان و گاهی افروختن آتش برای راهنمایی مسافران به شمار می‌رفت. این کاروانسرا در سال 1972 میلادی (1351 خورشیدی) در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد. برای رسیدن به کاروانسرای زین‌الدین باید از شهر یزد، در جاده یزد کرمان حدود 60 کیلومتر به پیش بروید.

کاروانسرای شاه‌عباسی میبد
این کاروانسرا جزئی از مجموعه بناهای مربوط به راهداری در مسیر ری تا کرمان محسوب می‌شد. چاپارخانه (محل استقرار پستچی‌ها و قاصدان قدیمی)، آب‌انبار و یخچال، نشانه کاربرد گسترده این کاروانسراست. بنا با شیوه چهار ایوانی و با استفاده از آجر ساخته شده است. هشتی ورودی، حیاط مرکزی، حوض‌خانه و فضاهای سرپوشیده برای اقامت مسافران و نگهداری چارپایان، از جمله بخش‌های مختلف کاروانسرا به شمار می‌رود. این بنا در سال 1978 میلادی (1357 خورشیدی) در فهرست میراث ملی ایران به ثبت رسید.

کاروانسرای آجری انجیره
این کاروانسرا به دوره قاجار (قرن نوزدهم) مربوط می‌شود و در شهرستان اردکان ساخته شده است. انجیره در مسیر ارتباطی ساغند و طبس قرار گرفته است. در فاصله 500 متری از این کاروانسرا، یک کاروانسرای دیگر قرار دارد که به کاروانسرای سنگی معروف است. در چهار طرف این کاروانسرا برج‌ها و تزئینات آجری به چشم می‌خورد. همان طور که از نام کاروانسرا بر می‌آید، آجر عمده مصالح به کار رفته در آن است.

کاروانسرای سنگی انجیره
قدمت کاروانسرای سنگی انجیره از خواهر دوقلوی آن (کاروانسرای آجری) بیشتر است. این کاروانسرا در دوره ایلخانی (قرن سیزدهم و چهاردهم میلادی) تاسیس شده است و قدیمی‌ترین کاروانسرای استان یزد محسوب می‌شود. کاروانسرا در سال 1999 میلادی (1378 خورشیدی) در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد. عمده بنا از سنگ ساخته شده، ولی در برخی قسمت‌های آن، از جمله هشتی ورودی، آجر هم به کار رفته است.

کاروانسرای رشتی عقدا
یکی از تاجران یزدی به نام «حاج ابوالقاسم یزدی» که در دوران قاجار می‌زیست، این کاروانسرا را تاسیس کرد. سبک ساخت بنا شبیه کاروانسراهای دوره صفویه است. کاروانسرا در سال 1999 میلادی (1378 خورشیدی) در فهرست میراث ملی ایران به ثبت رسید.

کاروانسرای خرانق
این کاروانسرا نیز در شهرستان اردکان واقع است. حوض میان حیاط وسیع کاروانسرا، بسیار با صفا و دیدنی است. در اطراف کاروانسرا اتاق‌هایی برای سکونت مسافران ایجاد شده است. هر کدام از این اتاق‌ها به وسیله ایوان به حیاط مرکزی وصل هستند. کاروانسرای خرانق در سال 2000 میلادی (1377 خورشیدی) در فهرست میراث ملی ایران ثبت شد.