کلیسای سنت استپانوس، میراثی جهانی در نزدیکی مرز شمال غربی ایران

ارامنه، بزرگ‌ترین گروه مسیحیان ایران هستند که در شهرهایی مانند تهران، اصفهان، شیراز، رشت و اراک سکونت دارند. استان آذربایجان شرقی، یکی از مراکز اصلی سکونت ارامنه در ایران است. آنان از گذشته‌های دور در این مناطق سکونت دارند و آثار تاریخی فراوان و قابل ملاحظه‌ای از دوران حضور آنان به جا مانده است. کلیسای استپانوس مقدس که به عنوان دومین کلیسای مهم ارامنه ایران شناخته می‌شود (بعد از قره‌کلیسا)، یکی از همین آثار است که در 17 کیلومتری غرب شهر جلفا و سه کیلومتری کرانه جنوبی رود ارس، در محلی به نام «قزل وانگ» یا «صومعه سرخ» واقع شده است.

سنت استپانوس یکی از قدیسان مسیحی بود که در اواخر سال 36 میلادی، در اورشلیم سنگسار شد. وی یکی از نخستین شهدای مسیحیت به شمار می‌رود و در سراسر جهان کلیساهایی به نام وی نام‌گذاری شده است.

تاریخچه کلیسای استپانوس مقدس

هر چند تاریخ دقیق ساخت کلیسای استپانوس مقدس مشخص نیست، ولی به نظر می‌رسد قدیمی‌ترین منبعی که در آن نامی از این کلیسا برده شده، به سال 649 میلادی مربوط است. این موضوع سبب شده برخی تاسیس این کلیسا را به اوایل گسترش مسیحیت نسبت دهند و قدمت آن را بیش از 1800 سال تخمین بزنند.

برخی معتقدند پس از این که در سال 976 میلادی (266 هجری قمری) کاتالیکوس خاچیک، رهبری مذهبی ارمنیان در زمان سلطنت آشوت باگرادونی بر ارمنستان، اسقف اعظم بالکان را به سرپرستی وانگ استپانوس مقدس انتخاب کرد. کلیسا با هزینه پادشاه در این محل ساخته شد. شیوه معماری کلیسا گمانه مربوط به تاسیس کلیسا در قرون 10 تا 12 میلادی (چهارم تا ششم هجری قمری) را تقویت می‌کند.

در ساحل شمالی ارس، کلیسایی به قرینه کلیسای استپانوس مقدس ساخته شده است. از این رو برخی تاریخ ساخت هر دو کلیسا را مقارن یکدیگر و در زمان حکومتی که به دو سوی ارس حکمرانی داشته است، می‌دانند.

این کلیسا در طول حیات خود، تنها به عنوان یک عبادتگاه شناخته نمی‌شود، بلکه مکانی برای اجتماع هنرمندان، فلاسفه، مورخان، دانشمندان و تربیت کشیشان و راهبان مسیحی بوده است. در کلیسای استپانوس مقدس، خطاطان زیادی حضور داشته‌اند و به نسخه‌برداری کتاب‌ها می‌پرداختند. در کنار آنان، برخی نقاشان و تذهیب‌کاران نیز حضور داشته‌اند و وظیفه اصلی آنان، تزئین کتاب‌ها بوده است. این سابقه، کلیسای استپانوس مقدس را به عنوان یکی از مراکز فعالیت خوش‌نویسان ارمنی مطرح کرده است که بخش عمده آثار آنان در حال حاضر در کتابخانه‌های ارمنستان و ایتالیا نگهداری می‌شود.

معماری و ویژگی‌های کلیسای استپانوس مقدس

معماری کلیسای استپانوس مقدس ترکیبی از شیوه‌های معماری دوره‌های اورارتو، اشکانی و رومی است. این سبک معماری به عنوان «سبک ارمنی» نیز شناخته می‌شود. شیوه ساخت بنا و ارزش فرهنگی آن، کلیسای استپانوس مقدس را به یکی از مراکز مشهور ارمنیان تبدیل کرده است.

گنبد حجاری‌شده کلیسا، نخستین بخش بناست که از دور خودنمایی می‌کند. کلیسا درون حصاری سنگی قرار دارد که در زبان ارمنی به آن «وانگ» می‌گویند. ورودی اصلی بنا در غرب آن جا دارد و در نقاط مختلف دیواره‌های بنا، سنگ‌برجسته‌هایی دیده می‌شود.

قسمت‌های بنا

یکی از چشم‌گیرترین قسمت‌های بنا، برج ناقوس است که روی ایوانی در طبقه متصل به دیوار جنوبی واقع است. روی این برج، گنبدی هرمی‌شکل و هشت‌ضلعی روی هشت ستون استوانه‌ای از سنگ سرخ، با سرستون‌هایی زیبا دیده می‌شود.

نمازخانه اصلی کلیسا، اتاقی با ابعاد 16 در 12 متر است. «اجاق دانیال» نیز تالاری متصل به دیوار شمالی کلیساست که شش متر عرض و 20 متر طول دارد. این تالار محل برگزاری اجتماعات و غسل تعمید بوده است.

همچنین موزه‌ای که روایتگر بخشی از تاریخ کلیسا و ارامنه است، در قسمتی از بنا ایجاد شده است.

مرمت‌های بنا

در دوره‌های مختلف، مرمت‌هایی روی بنا صورت گرفته است، از جمله در میانه سال‌های 1643 تا 1655 میلادی (1053 تا 1066 هجری قمری) یا در دوره حکومت صفویه و قاجار. کتیبه‌ای در بنا دیده می‌شود که نشان می‌دهد در سال 1829 میلادی (1245 هجری قمری)، عباس‌میرزا، ولیعهد پادشاه وقت، قریه‌ای را در منطقه دره‌شام خریداری و به کلیسا وقف کرده است. دره‌شام هم‌اکنون متروکه است.

در سال 2005 میلادی (1384 خورشیدی) در یکی از آخرین مرمت‌های بنا، استخوان‌هایی در بین دو طاق کلیسا کشف شد که برخی آن را مربوط به چند قدیس می‌دانند.

ثبت ملی و جهانی کلیسای استپانوس مقدس

کلیسای سنت استپانوس در سال 1962 میلادی (1341 خورشیدی) در فهرست میراث ملی ایران به ثبت رسید. مدتی بعد پرونده این کلیسا به همراه دو کلیسای زور زور و قره‌کلیسا با عنوان مجموعه کلیساهای ارمنی ایران به یونسکو ارسال و در نهایت در سال 2007 میلادی (1386 خورشیدی) به عنوان میراث جهانی ثبت شد.

اطلاعات

نام	کلیسای سنت استپانوس، میراثی جهانی در نزدیکی مرز شمال غربی ایران
کشور	ایران
ناحیه	آذربایجان شرقی
شهر	جلفا
نوع	تاریخی
ثبت	یونسکو,ملی