ذخیره‌گاه زیست‌کره میانکاله، زیست‌گاه مهم دریای خزر

مناطق شمالی ایران که سواحل جنوبی دریای خزر را در خود دارد، به عنوان یکی از مهم‌ترین مقاصد گردشگری ایران شناخته می‌شود. در سراسر این سواحل تصرفات انسانی با احداث ساختمان‌های مختلف، شکل اولیه و طبیعی ساحل را تغییر داده، با این حال هنوز یک منطقه هست که دچار دگرگونی نشده و با همان شکل بکر خود باقی مانده است: شبه‌جزیره میانکاله.

ویژگی‌های شبه‌جزیره میانکاله
شبه‌جزیره میانکاله با نزدیک 68 هزار هکتار مساحت، بین 15 تا 28 متر پایین‌تر از سطح دریاهای آزاد، در گوشه جنوب شرقی دریاچه مازندران قرار دارد و حدود 2.8 درصد از مساحت استان مازندران را به خود اختصاص می‌دهد. البته مساحت میانکاله در مقاطع مختلف تاریخی به دلیل پیش‌روی و پس‌روی آب دریای خزر تغییر پیدا کرده و بخش‌هایی از آن به جزیره تبدیل شده یا به زیر آب رفته است. فاصله منطقه از شهر بهشهر 12 کیلومتر است. این شهر را جزء کهن‌ترین شهرهای شمال ایران می‌دانند. اشاره به بهشهر در داستان‌های اساطیری ایران، حجتی بر این مدعاست. به گواه تاریخ، در دوره‌های مختلف، از امپراتوری‌های پیش از میلاد گرفته تا امروز، بهشهر شهری آباد و حائز اهمیت به شمار می‌رود و در تحولات منطقه‌ای نقش‌آفرین است. تنوع پوشش گیاهی و جانوری شبه‌جزیره میانکاله در سراسر نوار ساحلی جنوبی دریای خزر نظیر ندارد. همین ویژگی یکی از دلایلی است که این منطقه را تحت حفاظت‌های زیست‌محیطی درآورده و بازدید از آن نیازمند اخذ مجوز است. شبه‌جزیره میانکاله یکی از اصلی‌ترین مناطق تخم‌گذاری پرندگان و ماهیان دریای خزر (عمدتا کپور، کفال و خاویار) است و به همین دلیل سلامت آن تضمین‌کننده حیات جانوری دریا محسوب می‌شود. از نظر اقلیم، ذخیره‌گاه زیست‌کره میانکاله را باید در دسته گرم و مرطوب تا معتدل تقسیم‌بندی کرد. در این منطقه سالانه 717 میلی‌متر باران می‌بارد. حضور پرندگان مهاجر که در آغاز فصل سرما از مناطق شمالی به نواحی گرم‌تر جنوبی سفر می‌کنند، شکوه و هیاهوی تالاب میانکاله را دو چندان می‌کند. محیطِ آبی ذخیره‌گاه زیست‌کره میانکاله با 45 هزار هکتار مساحت، شامل خلیج و تالاب است. بخش خشکی نیز 23800 هکتار وسعت دارد و شامل یک نوار باریک است که یک شبه‌جزیره تشکیل می‌دهد. این شبه‌جزیره از شمال به دریای خزر، از جنوب به خلیج باریک و کم‌عمق گرگان و از غرب با تالاب زاغمرز و مرداب لپو در شهرستان بهشهر هم‌مرز است. «آشوراده» نیز در شرق شبه‌جزیره قرار دارد که با تنگه‌ای باریک به طول کمتر از یک کیلومتر به بندر ترکمن متصل می‌شود. در هیچ قسمتی از این شبه‌جزیره سکونت‌گاهی دائمی وجود ندارد، ولی دامداران در برخی فصول دام‌های خود را برای چرا به آن جا می‌برند.

گونه‌های گیاهی و جانوری ذخیره‌گاه زیست‌کره میانکاله
شناسایی 207 گونه گیاهی از 46 تیره، نشانه تنوع زیستی بسیار زیاد در ذخیره‌گاه زیست‌کره میانکاله است. از این میان 17 گونه درخت و درختچه هستند. گیاهانی که در شبه‌جزیره میانکاله می‌رویند، بیشتر آب‌زی، شن‌دوست و شورپسند هستند. جنگل بزرگی از انار وحشی و تمشک در این شبه‌جزیره وجود دارد که محلی برای لانه‌سازی پرندگان فراهم آورده است. گونه‌های جانوری این منطقه نیز تنوع زیادی دارند؛ از ماهی‌ها و گونه‌های آبزی گرفته تا پرندگان مهاجری که به صورت فصلی در میانکاله اقامت می‌گزینند. نزدیک نیمی از خاویار ایران که جزء مرغوب‌ترین خاویارهای جهان محسوب می‌شود، از این منطقه به دست می‌آید. تخم‌ریزی گونه‌هایی همچون کپور، کفال، کلمه و سفید نیز عمدتا در میانکاله صورت می‌گیرد. نزدیک 100 گونه از پرندگان آبزی و کنارآبزی نیز در زمستان در میانکاله ساکن می‌شوند. فلامینگو، پلیکان سفید، پلیکان خاکستری، عقاب دریایی دم‌سفید، قوی کوچک، قوی گنگ، قوی فریادکش، اردک سر سفید، غاز پیشانی سفید کوچک، مرگوس بزرگ و سنقر تالابی در کنار برخی گونه‌های خشکی‌زی مانند قرقاول خزری، مرغ زنبور‌خوار و دراج از گونه‌های مهم پرندگان ذخیره‌گاه محسوب می‌شوند. گفته می‌شود در گذشته میانکاله یکی از زیست‌گاه‌های پستاندارانی همچون ببر خزری بوده است، ولی امروز از این گونه اثری دیده نمی‌شود. نزدیک 150 سال پیش، گونه‌ای از اسب‌های سرخ‌مو توسط ارتش روسیه به میانکاله آورده شدند. امروزه نیز این گونه نیمه‌وحشی در این منطقه وجود دارد.

ثبت ملی و جهانی ذخیره‌گاه زیست‌کره میانکاله
ارزش زیست‌محیطی میانکاله سبب شد نخستین بار در سال 1969 میلادی (1348 خورشیدی) آن را به عنوان «منطقه حفاظت‌شده» معرفی کنند. در سال 1975 میلادی (1354 خورشیدی) نام تالاب میانکاله و تالاب‌های اطراف آن در کنوانسیون رامسر که برای حفاظت از تالاب‌ها به وجود آمده بود، درج شد. در همان سال میانکاله به عنوان «پناهگاه حیات وحش» معرفی شد و یک سال بعد به عنوان یکی از ذخیره‌گاه‌های زیست‌کره به فهرست جهانی یونسکو راه یافت.