گرداب سنگی خرم‌آباد، سازه‌ای برای مدیریت منابع آبی

حیات آدمی وابسته به آب است و انسان از زمانی که ساختن را آموخت، در پی راهی برای مهار منابع آبی و استفاده بهینه از آن برآمد. نه تنها در سرزمین‌های گرم و خشک، بلکه در سرزمین‌هایی که منابع آبی با سهولت بیشتری در دسترس بود، ابداع و تلاش انسان به سوی بهره‌برداری پایدار و پیوسته از این منابع هدایت شد. نتیجه چنین تلاش‌هایی را در برخی سازه‌های باقیمانده از سده‌های گذشته می‌توان مشاهده کرد. «گرداب سنگی» یکی از همین سازه‌هاست که تاسیس آن به بیش از 1500 سال پیش باز می‌گردد، ولی هنوز برقرار و کارآمد است.

گرداب سنگی در کجا قرار دارد؟

گرداب سنگی در یکی از مناطق میانی شهر خرم‌آباد، در استان لرستان واقع شده است. این شهر در میان کوه‌هایی بلند قرار دارد که مخمل‌کوه (شمال)، سفیدکوه (غرب) و کوه مدبه (شرق) مهم‌ترین آن‌ها محسوب می‌شوند. موقعیت جغرافیایی ویژه خرم‌آباد، آن را به سرزمین «هزار چشمه» مشهور کرده است. «خرم‌رود» که عملا خرم‌آباد را به دو بخش شرقی و غربی تقسیم کرده، مهم‌ترین رود این شهر به شمار می‌آید.

دیواره قطور گرداب سنگی خرم‌آباد

دسترسی به گرداب سنگی با رفتن به میدان تختی خرم‌آباد میسر است. از آن جا که این اثر تاریخی در بافت قدیم شهر قرار دارد، می‌توان در کنار بازدید از آن، به دیگر آثار تاریخی شهر نیز سر زد که سرآمد آن‌ها، قلعه فلک‌الافلاک و مناره آجری خرم‌آباد هستند.

ویژگی‌ها و معماری گرداب سنگی

از نظر تاریخی، گرداب سنگی را بازمانده‌ای از دوره ساسانیان (قرن سوم تا هفتم میلادی) می‌دانند. گفته می‌شود شاپور اول ساسانی (سلطنت از 240 تا 270 میلادی) پس از آن که شهر باستانی «خایدالو» در 646 پیش از میلاد در حمله آشور بانی‌پال، حاکم آشور، ویران شد، شهری نوین بنا کرد و آن را «شاپورخواست» نام نهاد. این شهر تا قرن هفتم میلادی نیز برپا بود تا آن که در این دوران، مردم به بخش‌های غربی‌تر کوچ کردند و شهر کنونی «خرم‌آباد» را به وجود آوردند. در حال حاضر شماری از بناهای تاریخی خرم‌آباد بازمانده‌ای از شهر قدیم شاپورخواست است، از جمله گرداب سنگی که یکی از منابع تامین آب شرب این شهر محسوب می‌شد.

گرداب سنگی را به شکل دایره‌ای ساخته‌اند تا علاوه بر افزایش حجم مخزن، تاب‌آوری بیشتری در برابر فشار جانبی آب داشته باشد. این بنا بر گرد یک چشمه احداث شده است. آب خروجی از این چشمه در طول سال متغیر است و در فصل بهار به 170 لیتر بر ثانیه نیز می‌رسد، ولی در برخی فصول به خشکی می‌گراید، بدین ترتیب گرداب سنگی خرم‌آباد می‌تواند با ذخیره‌سازی آب، حجم آبِ خروجی را در طول سال ثابت نگه دارد. در صورت سرریز شدن آب، کانال‌هایی برای انتقال آب گرداب سنگی به خرم‌رودتعبیه شده است... این سازه را، همان طور که از نامش پیداست، از سنگ ساخته‌اند. استفاده از ملات ساروج استحکام دیواره‌های بنا را دو چندان کرده است. ساروج یک ملات قدیمی محسوب می‌شود که حالتی ضد آب دارد و به همین دلیل در سازه‌های مختلف معماری ایرانی، خصوصا پل‌ها و آب‌انبارها بسیار کاربرد داشته است. ساروج را در مناطق مختلف ایران با دستور و مواد اولیه متفاوت می‌ساختند، ولی معمولا برای ساخت آن از آهک، خاک رس، ماسه بادی و خاکستر حاصل از سوختن کودهای حیوانی یا گیاهی استفاده می‌کردند.

جویی که آب خروجی از گرداب سنگی در آن روان است

قطر گرداب 18 متر و مساحت آن 256 متر مربع است. ضخامت دیوارهای سازه به بیش از 150 سانتی‌متر می‌رسد. در این دیواره یک دریچه به ابعاد 90 در 160 سانتی‌متر وجود دارد که آب گرداب از آن به جوی‌ها و مسیرهایی می‌ریزد و به نقاط مختلف شهر روانه می‌شود. گرداب در طول قرن‌ها کارآیی خود را حفظ کرده و هنوز هم آبِ جاری از آن به سوی خرم‌آباد روانه می‌شود. لایروبی دوره‌ای گرداب و جوی‌های آن، یکی از دلایل پایداری کارآمدی آن به شمار می‌آید. در گذشته آب خروجی از گرداب در مسیر خود احتمالا از یک یا چند آسیاب آبی عبور می‌کرد. در حال حاضر در دره‌ای موسوم به «بابا عباس» در 12 کیلومتری گرداب، بقایایی از یک آسیاب دیده می‌شود که کارشناسان معتقدند آب لازم برای به حرکت درآوردن چرخ آن از گرداب سنگی تامین می‌شد.

ثبت ملی گرداب سنگی

این اثر در سال 1976 میلادی (1355 خورشیدی) در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.