غار کرفتو، مجموعه‌ای بزرگ از معماری دست‌کند ایرانی

در دل کوه‌های بلند زاگرس و صخره‌های باصلابت آن، غاری قرار دارد که یکی از باارزش‌ترین معابد مهرپرستانآثار معماری دست‌کند ایران باستان به شمار می‌آید. «غار کرفتو» که به اعتقاد باستان‌شناسان در دوران سوم زمین‌شناسی (حدود 65 تا 251 میلیون سال پیش) شکل گرفته، یک غار آهکی به شمار می‌آید و در ارتفاع بیش از 100 متری از سطح زمین قرار دارد. برای دسترسی به این غار راه‌پله‌ای به وجود آمدهساخته‌اند که بیش از 180 پله دارد.

دالان غار بیش از حدود 600 متر طول دارد و ارتفاع سقف آن بین یک تا 12 متر متغیر است. غار کرفتو به عنوان یکی از بزرگ‌ترین غارغارهای دست‌کن دست‌کند و طولانی‌ترین غار تاریخی ایران شناخته می‌شود و به شکل یک مجتمع مسکونی سکونت‌گاهی چهار طبقه، برای سکونت انسان ساخته شده است. در برخی قسمت‌های غار آب جاری است و برای دیدن تمام قسمت‌های آن، باید از قایق‌های کوچک بهره گرفت.، همچنین حوضچه‌های متعدد در آن وجود دارد. بررسی‌ها نشان می‌دهد مردم در مواقعی که احساس خطر می‌کردند، به این غار پناه می‌آوردند. بدین ترتیب می‌توان این غار را یکی از پناهگاه‌های طبیعی و استحکامات راهبردی کردستان به شمار آورد.

غار کرفتو در کجا قرار دارد؟

غار کرفتو در نزدیکی روستای «یوزش‌باش کندی» در 67 کیلومتری غرب شهرستان دیواندره استان کردستان قرار دارد. فاصله این غار با شهر سقز نیز حدود 70 کیلومتر است. فاصله سنندج تا غار کرفتو 160 کیلومتر و فاصله شهر تکاب از آن نزدیک 40 کیلومتر است.

نام کرفتو به چه معناست؟

نام غار کرفتو از دو واژه «کرف» و «تو» به وجود آمده است که در آن «کرف» معادل واژه «کرفت» است و در زبان پهلوی «ثواب» و در اوستا «ستایش» معنا می‌دهد. «تو» نیز در زبان‌های باستانی، از جمله سومری و عیلامی به معنای خورشید و گرماست. در زبان کردی کنونی نیز «تاو» به معنی گرما و «هه‌تاو» به معنی خورشید است. بنابراین کرفتو را باید «ستایش‌گاه خورشید» ترجمه کرد. در گذشته غار کرفتو برای نیایش‌های فردی و جمعی پیروان آیین‌ مهرپرستی کاربرد داشته است. ریشه نام غار هم به همین موضوع بر می‌گردد.

تاریخچه غار کرفتو

سر رابرت کرپورتر، جهانگرد، سیاستمدار و نویسنده انگلیسی که درباره آثار تاریخی ایران تحقیقات زیادی انجام داده است، در سال 1818 م. از غار کرفتو بازدید کرد و کتیبه آن را خواند. در سال 1838 م.، هنری راولینسون، افسر ارتش کمپانی هند شرقی و خاورشناس انگلیسی، به این غار آمد و ترجمه کرپورتر از کتیبه غار را اصلاح کرد.

در سال 1963 م. اورل اشتاین، باستان‌شناس انگلیسی با دستیار خود، ایوب‌خان، نقشه‌هایی از غار کرفتو تهیه کردند. در این نقشه‌ها که در زمان خود از دقت بالایی برخوردار بود، راهرو‌ها، اتاق‌های حجاری‌شده و دهلیزهای طبیعی مشخص شده بود. در حال حاضر پس از کاوش‌های صورت‌گرفته در این غار، نقشه اشتاین کامل‌تر شده است.

آثار سکونت در غار کرفتو به دوره پیش از تاریخ بر می‌گردد. بر اساس تخمین باستان‌شناسان، از اواخر هزار پنجم و چهارم پیش از میلاد، این غار و غار «کانی میکائیل» که در یک کیلومتری آن قرار دارد، میزبان انسان‌ها بوده و مهرپرستان به آن توجهی ویژه داشته‌اند.

آثار کشف‌شده در غار کرفتو

در کاوش‌هایی مختلفی که در محوطه داخل و خارج این غار انجام شده، آثار مختلفی گوناگونی به دست آمده است. ابزارهای سنگی که در طبقه چهارم غار و محوطه بیرون آن پیدا شده، نشان می‌دهد انسان در دوران پیش از تاریخ از این غار استفاده می‌کرد. بر اساس گمانه‌زنی‌ها از هزاره هشتم پیش از میلاد تا زمان ورود اسلام به ایران از این غار برای به جا آوردن مناسک آیین مهرپرستی استفاده می‌شد. سفالینه‌ها و اشیایی که از غار به دست آمده، نشان می‌دهد غار در سده‌های دوازدهم تا چهاردهم میلادی نیز مورد استفاده بوده است.

کتیبه غار کرفتو

روی سر در ورودی یکی از اتاق‌های طبقه سوم غار، کتیبه‌ای به زبان یونانی به چشم ‌می‌خورد که بیشتر آن از بین رفته است. این کتیبه که احتمالا پس از حمله اسکندر به ایران (331 پیش از میلاد) ایجاد شده، از الهه هراکلس یاد کرده است. هراکلس پس از حمله اسکندر در میان ایرانیان پیروانی داشته است.

تصویری از کتیبه غار کرفتو

ترجمه بخش باقیمانده از کتیبه این است: «این خانه هراکلس است. هر کس در آن وارد شود در امان است.» بدین ترتیب می‌توان غار کرفتو را یک نیایشگاه دانست. یکی دیگر از احتمالاتی که با وجود این کتیبه به دست می‌آید، استفاده سلوکیان در آن است. سلوکیان پس از فتوحات مهرداد دوم (سلطنت از 124 تا 91 پیش از میلاد) به سوی غرب ایران حرکت کردند.

ویژگی‌های غار کرفتو

موقعیت غار کرفتو به شکلی است که باد به درون آن نمی‌وزد و در زمستان با برف پوشیده نمی‌شود. به همین دلیل در زمستان‌ها درون غار گرم است و در تابستان خنک می‌ماند.

در این غار تمام امکانات مورد نیاز برای زندگی تدارک دیده شده است. بر اساس شواهد، قسمت‌هایی از غار که دارای پنجره و نورگیر بوده، به عنوان محل آماده‌سازی مواد غذایی کاربرد داشته است. یک تنور کوچک به قطر 43 و عمق 30 سانتی‌متر درون غار وجود دارد که احتمالا محل پخت نان بوده است.

درون این غار برخی از عناصر معماری دیده می‌شود که به نظر می رسد برای سکونت مورد استفاده بوده است؛ از جمله: پنجره، نورگیر، تاقچه، درگاه و آستانه، محل قرارگیری چراغ پیه‌سوز و .... علاوه بر آن عناصر دیگری نظیر چاله‌هایی بر روی کف برخی قسمت‌های آن وجود دارد که به نظر می‌رسد به عنوان تنور یا برای انجام برخی مراسم آئینی کاربرد داشته است.

غار یک سامانه یکپارچه آب‌رسانی داشته و آب به وسیله شیارها و حوضچه‌های ایجادشده، در تمام قسمت‌ها توزیع می‌شده است. آب مورد نیاز از چشمه‌های پایین‌دست غار تامین می‌شد. در ورودی غار حوضچه‌ای به طول 200، عرض 70 و عمق 72 سانتی‌متر وجود دارد که چند مجرا از آن منشعب می‌شود. قطر همه مجراها 12 سانتی‌متر است.

نمایی از داخل غار کرفتو

غار کرفتو مسیری پر پیچ و خم و دهانه‌ها و دالان‌های دهلیزهای زیادی دارد. این نوع پیچیدگی ویژگی خاص معابد مهرپرستان است. دالان‌ها و راهروهای عبوری به صورت پله‌ایبا اختلاف سطح نسبت به یکدیگر تراشیده شده است تا طبقات مختلف با هم ارتباط پیدا کنند. در درگاه‌ها جاهایی برای چفت و بست درها تعبیه شده است تا امنیت هر قسمت تامین شود. رعایت این جزئیات از معماری پیشرفته آن زمان حکایت دارد.

به خاطر ریزش‌هایی فرسایش‌هایی که در صخره‌های بیرونی و داخلی غار به وجود آمده، تعداد دقیق اتاق‌ها مشخص نیست، ولی به نظر می‌رسد مجموعه معماری دست‌کن دست‌کند غار بسیار گسترده‌تر از امروز بوده است.

تزئینات داخلی غار

روی دیواره‌های غار کرفتو نقوشی از گیاهان و جانوران وجود دارد. طبقه سوم این غار، از نظر هنری، زیباترین بخش آن است. دقت بالای کندن اتاق‌ها، شیوه خاص کمانی‌شکل سقف، وجود درگاه و پله‌های آستانه و توجه به نور محیط، از جمله ویژگی‌های منحصر به فرد این غار است.

ثبت ملی و جهانی غار کرفتو

اهمیت غار کرفتو آن را به یکی از نخستین جاذبه‌های طبیعی در فهرست آثار ملی ایران تبدیل کرد. ثبت این اثر به سال 1940 میلادی (1318 خورشیدی) باز می‌گردد. این غار شگفت‌انگیز در سال 2022 میلادی در فهرست آثار موقت یونسکو نیز ثبت شد تا توجهات بیشتری به ارزش تاریخی آن صورت گیرد.

اطلاعات

نام	غار کرفتو، مجموعه‌ای بزرگ از معماری دست‌کند ایرانی
کشور	ایران
ناحیه	کردستان
شهر	دیواندره
نوع	تاریخی,طبیعی
ثبت	یونسکو,ملی