برج آتش‌نشان تبریز، یادگار باشکوه نخستین ایستگاه آتش‌نشانی ایران

تبریز یکی از شهرهای شمال‌ غربی ایران است. این شهر در تاریخ ایران، نقش پررنگی ایفا کرده و در بسیاری موارد پیشتاز بوده است. به همین دلیل، تبریز را «شهر اولین‌ها» نیز می‌نامند. نخستین شهرداری ایران در تبریز بنا شده و متعاقب آن، بسیاری از خدمات شهری، مانند آتش‌نشانی، برای نخستین بار در این شهر به وجود آمده است. برج آتش‌نشان تبریز به عنوان یادگاری از نخستین ایستگاه آتش‌نشانی ایران، در مناطق مرکزی این شهر قرار دارد. به این برج آجری در زبان آذری «یانقین» گفته می‌شود.

آتش‌نشانی و تاریخچه آن

انسان از گذشته‌های دور در صدد مهار آتش بود تا با استفاده از آن، امور روزمره خود را با سهولت بیشتری انجام دهد و خود را در برابر سرما و برخی خطرات، مصون نگه دارد. از این رو می‌توان پیشینه آتش‌نشانی را به قدمت ارتباط انسان با آتش دانست، ولی شکل‌گیری نهادی به عنوان آتش‌نشانی که با تجهیزات مخصوص، نیروهای زبده و ایستگاه‌هایی مشخص به کمک حادثه‌دیدگان بشتابد، به دنیای مدرن بر می‌گردد.

با گسترش شهرها، گاهی آتش‌سوزی‌های شدیدی رخ می‌داد. در لندن، توکیو، هامبورگ و سانفرانسیسکو، وقوع آتش‌سوزی‌های شدیدی در ابتدای قرن نوزدهم میلادی گزارش شده است. این پیشینه باعث شد در سال 1833 میلادی نخستین ایستگاه آتش‌نشانی با 80 نیروی تمام‌وقت، در لندن به وجود آید. پس از آن نیز ایستگاه‌های آتش‌نشانی متعددی در سراسر جهان ساخته شد که ایستگاه آتش‌نشانی تبریز، نخستین آن‌ها در ایران بود. این ایستگاه آتش‌نشانی در 1844 میلادی (1221 خورشیدی) با نظارت نیروهای روسی ساخته شد. بعدها دومین و سومین ایستگاه‌های آتش‌نشانی ایران نیز در شهرهای جنوبی و برای امدادرسانی به تاسیسات نفتی به وجود آمدند.

ویژگی‌های برج آتش‌نشان تبریز

ارتفاع سازه برج آتش‌نشان، 23 متر است. تاریخ ساخت این برج به دوره قاجار (قرن نوزدهم) باز می‌گردد. برج در داخل دایره‌ای‌شکل به نظر می‌رسد، ولی از بیرون، هشت‌وجهی است. یک راه‌پله مدور، مسیر دسترسی به بالای برج است.

آتش‌نشانی تبریز در آن زمان، در نوع خود به وسایل پیشرفته‌ای مجهز بود و می‌توانست به محض صدور اخطار، خود را به محل وقوع حریق برساند. ماموران آتش‌نشانی با استفاده از تجهیزاتی که در اختیار داشتند، از آب‌انبارهای مجاور آب را پمپاژ می‌کردند و عملیات اطفای حریق را به انجام می‌رساندند. در آن زمان که استفاده از خودرو تا این حد مرسوم نشده بود، چندین بشکه پر از آب نیز روی گاری‌های مستقر در ایستگاه آتش‌نشانی قرار داشت تا در هنگام رسیدن به محل حادثه مورد استفاده قرار گیرد.

برخی تجهیزات مورد استفاده آتش‌نشانی تبریز، از جمله پمپ‌های مسی دستی که دو نفر در دو طرف آن می‌ایستادند و به پمپاژ مشغول می‌شدند، هم‌اکنون در موزه آتش‌نشانی تبریز نگهداری می‌شود.

کاربرد برج آتش‌نشانی تبریز

کاربرد اصلی برج آتش‌نشان، دیده‌بانی بوده است. در گذشته‌های دور که وسایل ارتباطی پیشرفت چندانی نداشت، یک دیده‌بان از بالای برج سراسر شهر را رصد می‌کرد تا در صورت وقوع حریق یا بروز حادثه، زنگ برنزی بزرگی را که در برج تعبیه شده به صدا درآورد و ماموران را به محل حادثه اعزام کند. صدای این زنگ به حدی رسا بود که سراسر شهر از وقوع یک اتفاق آگاه می‌شدند و در صورت نیاز، برای کمک به حادثه‌دیدگان حرکت می‌کردند. هشت نورگیر برج در جهات مختلف، امکان مشاهده همه زوایا را به دیده‌بان می‌داد.

ارتفاع زیاد برج، همواره آن را در دیدرس همگانی قرار می‌داد. از این رو بر بالای آن چراغی روشن می‌کردند تا از فاصله دور، مرکز شهر به مسافران نشان داده شود و در صورت بروز حادثه، مردم بتوانند به سرعت برای درخواست کمک، به آن مراجعه کنند. به همین دلیل برخی این برج را «فانوس دریایی» تبریز لقب داده‌اند. با وجود آن که امروز این برج کارایی گذشته را ندارد، هنوز هم ابهت و بلندای آن در کنار ساختمان‌های اطراف جلب توجه می‌کند.

ثبت ملی برج آتش‌نشان تبریز

این برج در سال 1998 میلادی (1377 خورشیدی) در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.