بند بهمن کوار، ادامه ماموریت آبرسانی پس از 2500 سال!

یکی از مهم‌ترین منابع شکل‌گیری تمدن‌ها، «آب» است. در ایران که کشوری خشک و کم‌آب محسوب می‌شود، از گذشته‌های دور فناوری‌هایی برای بهره‌برداری بهینه از منابع آبی و آب‌رسانی با حداکثر بهره‌وری ممکن، ابداع شده است. قنات به عنوان سرآمد این فناوری‌ها، از بیش از دو هزار سال پیش تا کنون، شهرهای فراوانی را سیراب کرده و کشاورزی در ایران، خصوصا مناطق مرکزی و شرقی آن را رونق بخشیده است. یکی از این فناوری‌ها که بیشتر در مناطق غربی و جنوبی ایران دیده می‌شود، احداث سدهایی است که با نام «بند» شناخته می‌شوند. بند بهمن کوار یکی از همین سدهاست که قدمت آن به دوران باستان می‌رسد و هنوز نیز پابرجا مانده است.

بند بهمن کوار در کجا قرار دارد؟

بند بهمن در هشت کیلومتری شهر کوار و 58 کیلومتری شیراز قرار دارد. برای دسترسی به آن، باید در مسیر جاده شیراز به فیروزآباد حرکت کرد. این بند روی رودخانه قره‌آغاج بنا شده است. این رودخانه که یکی از مهم‌ترین رودهای استان فارس محسوب می‌شود و تامین‌کننده آب بخش قابل توجهی از استان فارس است. قره‌آغاج از به هم پیوستن چشمه‌های کان‌زرد، چهل‌چشمه کوهمره و سرخرک تشکیل می‌شود و پس از خروج از بخش ارژن شیراز و عبور از روستای قلعه چوبی، به کوار می‌رسد و در نهایت با پیمودن نزدیک 700 کیلومتر به خلیج فارس می‌ریزد. طول این رودخانه از 20 تا 400 متر در نوسان است. سد سلمان فارسی در نزدیکی جهرم، روی این رودخانه بنا شده است.

تاریخچه و کاربرد بند بهمن کوار

به گواه کارشناسان، ساخت بند بهمن کوار به زمان هخامنشیان (550 تا 330 پیش از میلاد) بر می‌گردد. این بند هنوز هم پا بر جا مانده و پس از حدود 25 قرن، تقسیم آب در زمین‌های کشاورزی کوار را به انجام می‌رساند.

ساخت چنین سازه‌ای با توجه به ابزارها و دانش مهندسی آن دوران، بسیار اعجاب‌آور است. هدف اصلی ساخت این بند، بالا بردن سطح آب و ایجاد انحراف در جریان آب برای استفاده در دشت کوار بوده است. در حال حاضر آبی که از بند بهمن کوار تامین می‌شود، پس از تامین نیاز کارخانه قند، به دشت کوار وارد می‌شود و 20 روستا را سیراب می‌کند.

دلیل نام‌گذاری بند بهمن

ساخت این بند به بهمن، پسر اسفندیار منسوب است. وی که به عنوان اردشیر درازدست نیز خوانده می‌شد، احتمالا همان اردشیر اول، پسر خشایارشا، پنجمین پادشاه هخامنشی باشد. اردشیر اول از 464 تا 424 پیش از میلاد حکومت کرده است.

ویژگی‌های بند بهمن کوار

بند بهمن 130 متر طول و در مرتفع‌ترین نقطه، 9 متر ارتفاع دارد. این بند با استفاده از سنگ و ساروج روی پایه‌ای از مواد آهکی، مارلی و سنگ ساخته شده است. ساخت بند روی چنین لایه‌ای، از دانش بالای شناخت خاک و تشخیص بافت زمین حکایت دارد. انتخاب محل احداث بند کوار، یکی دیگر از جنبه‌های مهندسی سازندگان بناست: آنان بند را در محل نزدیک شدن دو رشته‌کوه ساخته‌اند تا بخشی از بند روی بدنه سنگی کوه و بخشی دیگر بر بستر سنگی رودخانه ساخته شود و استحکام سازه افزایش یابد. یکی از عوامل ماندگاری بند بهمن کوار تا امروز، ساخته شدن یک حوضچه آرامش طبیعی در مقابل آن است. این حوضچه لایه‌ای چند متری از جنس مارل است که به دلیل فرسایش تدریجی به وسیله جریان آب، تلاطم آب را از بین می‌برد و به آن اجازه می‌دهد به صورت آرام در مسیر رودخانه جریان پیدا کند. وجود پنج حفره تخلیه که «آب‌شیر» نامیده می‌شود، آبشارهایی زیبا روی بند به وجود می‌آورد و امکان استفاده از بند به عنوان پل را فراهم می‌کند. آب پشت بند، با چند کانال انحرافی، از دریچه‌هایی فلزی وارد نهر اعظم می‌شود و برای کشاورزی، به روستاهای پایین‌دست می‌رود.

ظرایف مهندسی بند بهمن کوار

حوضچه‌های طبیعی پشت سد که به صورت طبیعی به وجود آمده، تا هشت متر عمق دارد و کانال‌های بند به صورت کامل با دست حفر شده است. جالب است بدانید که حدود 40 سال پیش، عملیاتی برای مرمت بند صورت گرفت و در آن، با استفاده از سیمان و میلگرد، بخش بالایی بند تقویت شد، با این حال امروز سیمان فرسایش پیدا کرده و میلگردها نمایان شده است. همین موضوع نشان می‌دهد در انتخاب مصالح و اجرای عملیات ساخت سازه، چه دقت و تبحری به کار رفته که پس از 25 قرن، در مقابل جریان آب و سیلاب‌های مختلف، مقاومت کرده است.

ثبت ملی بند بهمن کوار

مجموعه پل و بند بهمن کوار در سال 1933 میلادی (1312 خورشیدی) در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.

اطلاعات

نام	بند بهمن کوار، ادامه ماموریت آبرسانی پس از 2500 سال!
کشور	ایران
ناحیه	فارس
شهر	کوار
نوع	تاریخی
ثبت	ملی