گنبد علی یا گنبد عالی ابرکوه، کاملا سالم و پابرجا بعد از هزار سال

ابرکوه همچون شهر یزد، تاریخی کهن و آثاری دیدنی در خود دارد. وجود این بناها، موجب شده این شهر یکی از شهرهای نمونه ایران در زمینه گردشگری لقب بگیرد. در شهرستان ابرکوه بیش از 400 اثر تاریخی وجود دارد که از میان آن‌ها، تاکنون بیش از 140 اثر در فهرست میراث ملی ایران به ثبت رسیده است. گنبد عالی ابرکوه، یکی از آثار تاریخی این شهر است که ساخت آن به دوره سلجوقیان و زمان حاکمی از تبار دیلمیان (928 تا 1052 م.) منسوب شده، ولی به عنوان یکی از آثار دوره سلجوقی (1034 تا 1194 م.) در فهرست میراث ملی ایران به ثبت رسیده است.

گنبد عالی ابرکوه در کجا قرار دارد؟

گنبد عالی ابرکوه که با عنوان «گنبد علی» یا «مقبره علی» هم شناخته می‌شود، آرامگاهی در بالای کوهی در حاشیه ابرکوه است. منطقه شهری ابرکوه که در فاصله کمی از مقبره قرار دارد، به خوبی از کنار آن دیده می‌شود. فاصله گنبد عالی از شهر یزد نزدیک 130 کیلومتر است. برای دیدن این بنای هزار ساله، باید در بزرگراه یزد شیراز حرکت کنید. در نزدیکی شهر ابرکوه، گنبد عالی به خاطر قرار گرفتن روی یک کوه، به راحتی قابل تشخیص است.

معماری گنبد عالی ابرکوه

با وجود آن که ابرکوه یکی از شهرهای زلزله‌خیز ایران است و در هزار سال گذشته، زمین‌لرزه‌های فراوانی در آن رخ داده، بنای گنبد عالی با صلابت، پا بر جا مانده و گزندی ندیده است. دلیل این استحکام، معماری خاص، بستر سنگی ساخت بنا و مصالح ویژه‌ای است که در ساخت گنبد به کار رفته است. در ساخت گنبد عالی ابرکوه به طور کامل از سنگ استفاده شده و ملاتی از گچ، آهک، ماسه و خاکستر (ساروج یا ملات ماسه‌آهک) بین آن‌ها به کار رفته است. این ملات مخصوص استحکام بنا را بسیار زیاد کرده است. بدین ترتیب در بین بناهای به جا مانده از دوره سلجوقیان گنبد عالی یکی از سالم‌ترین نمونه‌هاست. هر چند در طول حیات بنا، در سال‌های 1937 و 1977 میلادی (1316 و 1356 خورشیدی) مرمت‌هایی روی آن صورت گرفته است.

ارتفاع گنبد عالی از سطح زمین 22 متر است. قوس گنبد بنا از داخل، 12 متر است. اضلاع هشت‌گوش اصلی بنا، 4.5، 6.8 و 2.3 متر هستند. دیوارهای بنا تا زیر مقرنس‌های مربوط به پایه گنبد بدون تزئین بالا رفته است. این بنا در داخل یا خارج، به جز این مقرنس‌های سه‌ردیفه و کتیبه‌ها، تزئینات دیگری ندارد.

بنا روی سکویی چهارگوش قرار دارد که ارتفاع آن از زمین دو متر است. این سکو از کناره‌ها لبه‌هایی در حدود 40 سانتی‌متر دارد. در گوشه‌های چهارگوش، سکویی مثلثی شکل و وسیع‌تر به وجود آمده است. ساختار هشت ضلعی این بنا روی این سکوی چهارگوش واقع شده است. برخی از کارشناسان رعایت این اصول را به خاطر فرد مدفون در آن می‌دانند. به عقیده آنان بنا در دوره سلجوقی ساخته شده، ولی چون بانی ساخت آن به خاندان دیلمیان تعلق داشته، در ساخت بنا از معماری مورد نظر دیلمیان استفاده شده است.

پلکان ورودی گنبد عالی ابرکوه

بدنه ساختمان سه رج مقرنس دارد. در زیر این مقرنس‌ها دو کتیبه به خط کوفی به چشم می‌خورد. در ساقه بنا کتیبه‌ای به چشم می‌خورد که سال ساخت آن را اواخر قرن پانزدهم (اوایل قرن دهم هجری قمری) نشان می‌دهد. بر اساس این کتیبه فردی به نام علی فیروزان، این مقبره را به عنوان بنای یادبود پدرش، بنا کرده است. نام کامل پدر وی امین‌الدین شمس‌الدوله نوه‌ی نصربن‌حسن بن فیروزان دیلمی (حاکم ابرکوه در دوران سلجوقی) بود.

فضای داخلی گنبد عالی تقریبا خالی است. در داخل مقبره، زیرزمینی نسبتا وسیع مشاهده می‌شود که ورود به آن از داخل میسر است. در حال حاضر امکان ورود به داخل بنا وجود ندارد، ولی امکان بازدید از فضای خارجی آن فراهم است. در سال‌های اخیر فضای اطراف گنبد عالی به‌سازی شده و راه‌پله‌ای برای دسترسی به آن به وجود آمده است. در شب نورپردازی‌ این بنا، جلوه‌ای زیبا به آن می‌بخشد.

ثبت ملی گنبد عالی ابرکوه

این اثر در سال 1933 میلادی (9 مرداد 1312) به عنوان یکی از آثار به جا مانده از دوره سلجوقی (1034 تا 1194 میلادی) در فهرست میراث ملی ایران ثبت شده است.

اطلاعات

نام	گنبد علی یا گنبد عالی ابرکوه، کاملا سالم و پابرجا بعد از هزار سال
کشور	ایران
ناحیه	یزد
شهر	ابرکوه
نوع	تاریخی
ثبت	ملی