ذخیره‌گاه زیست‌کره ارومیه، توقف‌گاه زیبای پرندگان مهاجر

دریاچه ارومیه بزرگ‌ترین دریاچه داخلی ایران محسوب می‌شود و گونه‌های فراوانی در آن زندگی می‌کنند. ارزش این دریاچه و اکوسیستم پیرامون آن به قدری بالاست که به عنوان ذخیره‌گاه زیست‌کره در سازمان جهانی یونسکو به ثبت رسیده است. امروزه با وجود آن که بخش قابل توجهی از دریاچه خشک شده، ولی ارزش حیاتی آن از میان نرفته است.

تاریخچه و جغرافیای ذخیره‌گاه زیست‌کره ارومیه
جستجویی در متون تاریخی نشان می‌دهد دریاچه ارومیه پیش‌تر «چی‌چست» نامیده می‌شد؛ نامی که به معنای «درخشنده» بود. بعدها نام آن به «کبودان» تغییر کرد و در دوره‌ای «رضاییه» نامیده شد، ولی امروز آن را با نام «ارومیه» می‌شناسند. در طول تاریخ نواحی اطراف دریاچه ارومیه محل شکل‌گیری تمدن‌هایی بوده است؛ از جمله «منائیان» که در آغاز هزاره یکم پیش از میلاد در جنوب غربی دریاچه ارومیه حکومتی تشکیل داده بودند. 
دریاچه ارومیه در شمال غرب ایران قرار دارد و از نظر تقسیمات جغرافیایی مرز بین استان‌های آذربایجان شرقی و آذربایجان غربی شناخته می‌شود. در سال 1998 میلادی (1377 خورشیدی) مساحت دریاچه ارومیه حدود شش هزار کیلومتر مربع بود و در میان وسیع‌ترین دریاچه‌های دنیا، رتبه بیست و پنجم را در اختیار داشت. آب دریاچه بسیار شور است و نزدیک 60 رود دائمی و فصلی مانند زرینه‌رود، سیمینه‌رود، تلخه رود، گادر، باراندوز، شهرچای، نازلو و زولا به آن می‌ریزند. استحصال مواد معدنی و نمک از این دریاچه یکی از فعالیت‌های سودآوری است که در سال‌های اخیر افزایش یافته است. منطقه‌ای که امروز به عنوان ذخیره‌گاه زیست‌کره ارومیه شناخته می‌شود، حدود 140 کیلومتر طول و بین 15 تا 50 کیلومتر عرض دارد. دریاچه ارومیه در میان یک فرونشست کم‌عمق با عمق متوسط شش متر قرار دارد و ارتفاع آن از سطح دریاهای آزاد 1300 متر است. در سطح دریاچه، عمیق‌ترین نقطه که در گوشه شمال غربی آن واقع است، 13 متر ژرفا دارد. در سطح دریاچه ارومیه 102 دریاچه شناسایی شده که اندازه آن متناسب با میزان بارش سالانه تغییر می‌کند. جزیره «اسلامی» یا «شاهی» بزرگ‌ترین جزیره دریاچه محسوب می‌شود. حوزه آبریز دریاچه ارومیه بیش از 45 هزار کیلومتر مربع است؛ چیزی بیش از سه درصد مساحت ایران. حوزه آبریز دریاچه ارومیه یکی از مراکز عمده فعالیت‌های کشاورزی و دامداری در شمال غرب ایران است.
خشکی دریاچه ارومیه تقریبا از سال 2006 میلادی (1385 خورشیدی) شروع شد. در سال 2015 میلادی (1394 خورشیدی) 88 درصد از سطح دریاچه خشک شده بود. این خشکسالی را پیامد اقدامات انسانی همچون احداث بزرگراه بر روی دریاچه و استفاده بی‌رویه از منابع آبی می‌دانند، آن هم در شرایطی که در دو دهه اخیر میزان بارش‌های جوی بسیار کمتر شده است. در پی خشک شدن دریاچه، پدیده بادهای نمکی در آن به وقوع پیوسته است که عامل بیماری‌های تنفسی در انسان و جانوران زیست‌بوم دریاچه ارومیه محسوب می‌شود. البته در سال‌های اخیر طرح‌هایی برای احیای دریاچه اجرا شده و بارندگی‌های مختلف به افزایش سطح آب در آن انجامیده است.

پوشش گیاهی و جانوری ذخیره‌گاه زیست‌کره ارومیه
گیاهانی که در ذخیره‌گاه زیست‌کره ارومیه می‌رویند، عمدتا از گونه‌های شورپسند هستند و شمار آن‌ها به 177 گونه می‌رسد. به جز شوره‌زارهای اطراف دریاچه که بخش عمده مساحت اکوسیستم خشکی آن را تشکیل می‌دهد، در جزایر واقع در دریاچه (کبودان، اشک، اسپیر، آرزو و اسلامی) نیز گیاهانی روییده‌اند. تاکنون 62 گونه باکتری، 42 گونه قارچ میکروسکوپی، 20 کونه جلبک، پنج گونه نرم‌تن دوکفه‌ای، 226 گونه پرنده، 27 گونه خزنده و دوزیست و 24 گونه پستاندار در ذخیره‌گاه زیست‌کره ارومیه ثبت شده است. جزایر دریاچه محلی مناسب برای توقف پرندگان مهاجر در مسیر کوچ است. فلامینگو، پلیکان و لک‌لک از مهم‌ترین گونه‌های مهاجر هستند که دریاچه ارومیه را برای استراحت بینِ راهی خود بر می‌گزینند. شوری زیاده از حد دریاچه ارومیه امکان حیات ماهی در آن را از بین برده است، ولی سخت‌پوستی به نام «آرتمیا» در این دریاچه زندگی می‌کند و یکی از منابع اصلی تغذیه فلامینگوهای مهاجر شمرده می‌شود.

ثبت ملی و جهانی ذخیره‌گاه زیست‌کره ارومیه
در سال 1967 میلادی (1346 خورشیدی) جزیره کبودان از سوی سازمان حفاظت محیط زیست ایران به عنوان منطقه حفاظت‌شده اعلام شد. پس از آن در سال 1975 میلادی (1354 خورشیدی) سایر جزایر نیز ذیل این منطقه حفاظت‌شده درآمدند. این منطقه در سال 1976 میلادی (1355 خورشیدی) به عنوان ذخیره‌گاه زیست‌کره در فهرست سازمان جهانی یونسکو به ثبت رسید.