ذخیره‌گاه زیست‌کره کویر، منطقه‌ای بکر و پرجاذبه

بیشتر مساحت ایران را کویر و بیابان تشکیل می‌دهد. کویر مرکزی ایران که به طور تقریبی، 800 کیلومتر طول، 320 کیلومتر عرض و بیش از 77 هزار کیلومتر مربع مساحت دارد، در جنوب رشته‌کوه البرز واقع است و بزرگ‌ترین کویر ایران به شمار می‌آید. وجود باتلاق‌های نمکی وسیع در نقاط مختلف کویر مرکزی ایران، یکی از ویژگی‌های خاص آن به شمار می‌آید. این منطقه یکی از قطب‌های حرارتی زمین است و دمای آن در تابستان به 50 درجه سانتی‌گراد می‌رسد. تفاوت دمای شب و روز دیگر ویژگی این منطقه است. این تفاوت گاهی به 70 درجه سانتی‌گراد هم می‌رسد! بیشتر وسعت کویر مرکزی ایران را باتلاق‌های گسترده فرا گرفته‌اند و در حاشیه آن، تپه‌هایی ماسه‌ای وجود دارد. با وجود آن که در این مناطق بارندگی کم است و زندگی شرایط دشواری دارد، گونه‌های گیاهی و جانوری ارزشمندی در آن یافت می‌شود که هماهنگی و هم‌زیستی آن‌ها با این اقلیم خشن، اعجاب‌آور است. همین ویژگی سبب شده بخش‌های وسیعی از کویر مرکزی ایران به عنوان «ذخیره‌گاه زیست‌کره» نام‌گذاری شود تا شناخت و محافظت از گونه‌های گیاهی و جانوری آن با دقت بیشتری صورت گیرد.

ویژگی‌ها و جغرافیای ذخیره‌گاه زیست‌کره کویر

بخش‌هایی از کویر مرکزی ایران از سال 1964 میلادی (1343 خورشیدی) مورد حفاظت قرار گرفت و در سال 1976 میلادی (1355 خورشیدی) عنوان «پارک ملی» را کسب کرد. در تقسیمات سیاسی ایران، بیشتر وسعت «پارک ملی کویر» در استان سمنان قرار می‌گیرد، با این وجود این محدوده وسیع بخش‌هایی از استان‌های قم، تهران و اصفهان را نیز شامل می‌شود. وسعت این منطقه حدود 6700 کیلومتر مربع است که 250 هزار هکتار از آن منطقه حفاظت‌شده است. تنوع حیات جانوری پارک ملی کویر در گذشته بسیار بیشتر بود. امروزه با وجود کاهش تنوع زیستی، به خاطر اهمیت گونه‌های موجود در منطقه، آن را به عنوان «ذخیره‌گاه زیست‌کره» در فهرست جهانی به ثبت رسانده‌اند.

در ذخیره‌گاه زیست‌کره کویر آثار تاریخی متعددی وجود دارد/ بنای موسوم به «حرمسرا» در کنار کاروانسرای «قصر بهرام»

در پارک ملی کویر هیچ گونه سکونتگاه و فعالیت انسانی، اعم از پرورش دام یا استخراج مواد معدنی وجود ندارد. این ویژگی بسیاری بخش‌ها را بکر و دست‌نخورده نگه داشته است. بارندگی‌های این محدوده معمولا از آبان تا اردیبهشت (نوامبر تا آپریل) رخ می‌دهد و گرمای شدیدی از میانه‌های اردیبهشت (اوایل می) تا پایان مهر (اواسط نوامبر) بر آن حاکم می‌شود. «دریاچه نمک» بزرگ‌ترین شوره‌زار ایران به شمار می‌آید و تنها دریاچه‌ای است که در ذخیره‌گاه وجود دارد. این دریاچه مرز غربی ذخیره‌گاه را شکل می‌دهد و در اطراف آن باتلاق‌های زیادی به وجود آمده است. شوری زیاد آب دریاچه امکان حیات هر نوع آبزی را سلب کرده است، ولی در فصول کوچ، پرندگان مهاجر در آن توقف می‌کنند. در مناطق مختلف ذخیره‌گاه چندین چشمه وجود دارد که «سفیدآب»، «آبشار نمکی» و «سیاه‌کوه» مهم‌ترین آن‌ها هستند.

گور ایرانی از گونه‌های موجود در ذخیره‌گاه زیست‌کره کویر

دسترسی به منطقه از چند مسیر میسر است: اول از سوی ورامین در استان تهران از طریق راهی که حدود 30 کیلومتر طول دارد، دوم از شهرستان گرمسار در استان سمنان که پس از طی حدود 60 کیلومتر از سوی «سیاه‌کوه» به ذخیره‌گاه می‌رسد، سوم از شهرستان آران و بیدگل که از شهر ابوزیدآباد یا کویر مرنجاب به ذخیره‌گاه متصل می‌شود. از این میان کویر مرنجاب به دلیل همجواری با دریاچه نمک مناظر بسیار زیبایی دارد. همچنین ابوزیدآباد به ذخیره‌گاه بسیار نزدیک است و می‌توان از این شهر با کمتر از 10 دقیقه رانندگی به «کویر سیازگه» رسید و به پارک ملی کویر و ذخیره‌گاه زیست‌کره وارد شد. تنگه ظلمات که شکافی عظیم در دل کوه‌هاست، دره فسیل‌آباد که در کنار تنگه ظلمات واقع است و فسیل‌های زیادی در آن یافت می‌شود و دریاچه نمک، زیباترین آثار طبیعی این قسمت از ذخیره‌گاه هستند. البته بازدید از بسیاری از نقاط ذخیره‌گاه، از جمله تنگه ظلمات، به هماهنگی با محیط‌بانان نیاز دارد.

گونه‌های گیاهی ذخیره‌گاه در برابر خشکی و شوری خاک مقاوم هستند

گونه‌های گیاهی و جانوری ذخیره‌گاه زیست‌کره کویر

شمار گونه‌های ثبت‌شده در منطقه به بیش از 200 گونه (شامل 34 گونه پستاندار، 155 گونه پرنده و 34 گونه خزنده) می‌رسد. یورپلنگ آسیایی، پلنگ ایرانی، گرگ، کفتار راه‌راه، گربه شتی، روباه قرمز، روباه شنی، جبیر، کل و بز، قوچ و میش، شغال و سیاه‌گوش از پستانداران مهم ثبت‌شده در ذخیره‌گاه زیست‌کره کویر هستند. البته برخی گونه‌ها از جمله گورخر ایرانی نیز در گذشته در محدوده پارک ملی کویر دیده شده‌اند که دیگر اثری از آن‌ها وجود ندارد. کبک، تیهو، زاغ بور، هوبره، چند گونه گنجشک، پرستو و چکاوک در کنار چند گونه پرنده شکاری همچون عقاب طلایی و شاهین و چند نوع پرنده مهاجر از جمله فلامینگو و انواع غاز و مرغابی، پرندگان این ذخیره‌گاه را تشکیل می‌دهند. شمار گونه‌های گیاهی این ذخیره‌گاه نیز به 355 گونه می‌رسد. جنس خاک و کمی آب موجب شده تنها گیاهان شورپسند و خشکی‌پسند در این محدوده دوام بیاورند. این گیاهان برگ‌هایی کوچک و خاردار دارند.

در ذخیره‌گاه زیست‌کره کویر دیدنی‌های طبیعی خارق‌العاده‌ای وجود دارد

ثبت جهانی ذخیره‌گاه زیست‌کره کویر

این منطقه در سال 1976 میلادی (1355 خورشیدی) در فهرست ذخیره‌گاه‌های زیست‌کره یونسکو به ثبت رسید.