دخمه زرتشتیان یزد، آرامگاهی با آیین‌هایی خاص

آیین زرتشتی یکی از کهن‌ترین دین‌های جهان است و اوستا، کتاب دینی آن به شمار می‌رود. بر اساس تخمین‌ها 110 تا 120 هزار زرتشتی در ایران، هند و کردستان عراق حضور دارند. یزد به عنوان یکی از سکونتگاه‌های مهم زرتشتیان ایران شناخته می‌شود. در این شهر، آثار تاریخی مهمی در ارتباط با زندگی و تاریخ زرتشتیان وجود دارد که دخمه زرتشتیان یکی از آن‌ها محسوب می‌شود. دخمه زرتشتیان در 15 کیلومتری جنوب شرقی شهر یزد در حوالی منطقه صفائیه، بالای کوهی که «کوه دخمه» نامیده می‌شود، قرار دارد. دخمه زرتشتیان با نام «برج خاموشان» یا «برج سکوت» نیز شناخته می‌شود.

تاریخچه دخمه زرتشتیان یزد

دخمه بنایی است که از خشت خام ساخته می‌شود. گاهی غارها، خانه‌های متروکه یا برخی مکان‌ها که به صورت طبیعی در محلی ایجاد شده نیز به عنوان دخمه شناخته می‌شود. زرتشتیان بر اساس اعتقادات خود، در گذشته اجساد مردگان خود را در چنین بناهایی قرار می‌دادند تا پرندگان گوشت آن‌ها را بخورند. سپس استخوان‌های باقی‌مانده را درون چاله‌ای در میان دخمه قرار می‌دادند.

به عقیده زرتشتیان، اجساد در حال تجزیه نباید چهار عنصر آب، باد، خاک و آتش را آلوده کند. این عناصر از نظر زرتشتیان مقدس بود و به همین دلیل، دفن مردگان در خاک، در نظر آنان ناپسند می‌نمود.

در سال‌هایی که مردم به آیین زرتشت اعتقاد داشتند، در ساخت دخمه‌ها تغییراتی ایجاد شد. به تدریج به جای خشت، از سنگ برای ساخت دخمه استفاده کردند تا خاک، به عنوان یکی از عناصر چهارگانه، در ساخت آن نقشی نداشته باشد. ساخت دخمه‌ها در ارتفاعات زیاد، دیگر تحولی بود که در آن رخ داد. هدف از این کار محدود کردن دسترسی حیوانات به گوشت مردار بود تا فقط پرندگانی مانند کرکس بتوانند از آن بخورند.

زرتشتیان اجساد مردگان را «نسا» می‌گفتند و از میان آنان، افرادی مامور حمل اجساد به دخمه‌ها بودند که «نساکش» نامیده می‌شدند. فردی نیز در داخل دخمه زندگی می‌کرد که تا آخر عمر اجازه نداشت از آن خارج شود. وی جسد مرده را از نساکش تحویل می‌گرفت و داخل دخمه قرار می‌داد.

در دوران معاصر با گسترش شهرها و تغییر زیرساخت‌ها، کاربرد دخمه برای زرتشتیان تغییر کرد. آنان در حال حاضر با تدفین اجساد در گورهای سیمانی، همچنان از جذب مواد تجزیه‌شده بدن مردگان به وسیله خاک و آب‌های زیرزمینی جلوگیری می‌کنند. آرامستانی که در حال حاضر از سوی زرتشتیان یزد مورد استفاده قرار می‌گیرد، در نزدیکی دخمه قدیمی آنان قرار دارد.

آرامستان جدید زرتشتیان یزد

مراحل ساخت دخمه

ساخت دخمه مراحل خاصی داشت. ابتدا چهار میخ بزرگ، 36 میخ متوسط و 260 میخ کوچک بر زمین می‌کوبیدند و در هر بار کوبیدن میخ، ذکر «یتا اهو» را بر زبان زمزمه می‌کردند. سپس 100 نخ پنبه‌ای را به هم می‌پیچیدند و ریسمانی می‌ساختند. ریسمان را سه بار دور میخ‌های می‌پیچیدند، در مکان دخمه می‌نشستند و 100 بار ذکر «اشم وهو» و 200 بار ذکر «یتا اهو» را به زبان می‌راندند. با هر کدام از این ذکرها، 300 سنگ کوچک را به محل ساخت دخمه می‌انداختند و در نهایت، دخمه را در آن مکان بنا می‌کردند.

میانه دخمه زرتشتیان یزد

معماری دخمه زرتشتیان یزد

این دخمه به شکل دو بنای سنگی دایره‌ای‌شکل، روی کوهی کم‌ارتفاع قرار دارد. نام این دو بنا «مانکجی لیمچی هاتریا» و «گلستان» است. بنای «مانکجی» را یک زرتشتی هندی به همین نام، در نیمه قرن نوزدهم در سمت چپ کوه بنا کرده است. مانکجی یکی از افراد تاثیرگذار جامعه زرتشتی در دوران خود بوده و در بهبود وضعیت معیشت زرتشتیان نقش مهمی داشته است. قطر بنای «مانکجی» نزدیک 15 متر است.

چندی بعد از تاسیس دخمه مانکجی، به دلیل آن که رفت و آمد به آن دشوار بوده، دخمه دیگری در نزدیکی آن بنا شده و گلستان نام گرفته است. فاصله دو دخمه از هم، 150 متر است. دخمه گلستان نسبت به دخمه مانکجی کوچک‌تر است و ارتفاع آن به حدود شش متر می‌رسد.

در میان دخمه‌ها چاله‌ای با نام «استودان» ایجاد شده که اجساد مردگان در آن قرار داده می‌شد. در ته چاله، سنگی به نام «ارویس» قرار داشت. اجساد مردان، کودکان و زنان در قسمت‌هایی خاص از دخمه قرار داده می‌شد.

دخمه زرتشتیان یزد بالای کوهی کم ارتفاع قرار گرفته است

در نزدیکی دخمه زرتشتیان، ساختمان‌های دیگری دیده می‌شود که خیله نام دارد. مصالح مورد استفاده برای ساخت این بناها، خشت است. به نظر می‌رسد قدمت این بناها که در قسمت شمالی کوه واقع شده، به قرن شانزدهم میلادی بر گردد.

زرتشتیان از خیله برای انجام مراسم مذهبی پس از قرار دادن جسد در دخمه استفاده می‌کردند. این مراسم با آداب خاصی صورت می‌گرفت و همه شرکت‌کنندگان آن لباس سفید بر تن می‌کردند. امروزه چنین مراسمی در میان زرتشتیان رواج ندارد.

ثبت ملی دخمه زرتشتیان یزد

این اثر در سال 2002 میلادی (1381 خورشیدی) در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.

اطلاعات

نام	دخمه زرتشتیان یزد، آرامگاهی با آیین‌هایی خاص
کشور	ایران
ناحیه	یزد
شهر	یزد
نوع	تاریخی
ثبت	ملی