قلعه سلاسل، نگهبان کهنسال نظام آبی شوشتر

آب، عنصر حیاتی زندگی بشری است و هر جا آبادانی شکل گرفته، در گرو وجود آب بوده است. به گواه تاریخ، نخستین تمدن‌های انسانی در ایران شکل گرفته‌اند، اما ایران، سرزمینی خشک با منابع آبی محدود به شمار می‌رود. از این رو ایرانیان از گذشته‌های دور مدیریت درست منابع آبی را به عنوان راهکاری برای غلبه بر مشکل کم‌آبی در پیش گرفتند. حاصل تلاش تاریخی ایرانیان در این زمینه شگفت‌انگیز است! اگر مایلید با جلوه‌های خارق‌العاده مهندسی باستانی ایران آشنا شوید، بازدید ازشوشتر بهترین پیشنهاد است؛ شهری باستانی که به تنهایی 14 اثر ثبت‌شده در میراث جهانی یونسکو دارد. شوشتر از ابتدای تاسیس، به عنوان یک شهر صنعتی طراحی شده و نیروی آب برای به حرکت درآوردن چرخ صنایع آن مورد استفاده گرفته است. مدیریت منابع آبی در شوشتر تا حدی برای مهندسان ایرانِ باستان مهم بود که آن را در طراحی تمام فضاها و سازه‌های شهری لحاظ کردند، به طوری که بناهای مسکونی یا امنیتی نیز نقشی در مدیریت منابع آبی و تامین امنیت آن بر عهده دارند. «قلعه سلاسل» نیز بخشی از این نظام بزرگ است، همنهر داریون از زیر آن می‌گذرد و هم به سازه‌های مهم شهر اشراف دارد تا گزندی به آن نرسد. این دژ به خاطر اهمیتش در طول حدود دو هزار سال بارها مورد مرمت قرار گرفته و تا چند دهه پیش نیز مورد استفاده بوده است.

قلعه سلاسل، تاریخچه و اهمیت

در شمال شوشتر، بر فراز صخره‌ای مشرف به رود کارون، دژی خاموش اما نیرومند ایستاده است: قلعه سلاسل، نگهبان کهنسال نظام آبی شگفت‌انگیز شوشتر. آن چه موجب تاسیس دژ سلاسل شد، اشراف آن بر نهر داریون، بند میزان، پل‌بند شادروان و دروازه ورودی شهر است. نام قلعه کلمه‌ای عربی به معنای «زنجیر» است. برخی انتخاب چنین نامی را به این سبب می‌دانند که این قلعه، محل اتصال نهرهای زیرزمینی است. قلعه با بناهای نظامی، کوشک حکومتی، حصار بلند و برج‌های دیده‌بانی متعدد، در نگاهی کلی یک پادگان نظامی یا مرکز حکومتی به نظر می‌رسد و نقش آن در تامین امنیت و نظارت بر عملکرد سامانه آبی شوشتر، خصوصا نهر داریون قابل چشم‌پوشی نیست.

برخی کارشناسان تاسیس قلعه را به دوره ساسانیان (قرون سوم تا هفتم میلادی) نسبت می‌دهند. مورخان معتقدند قسمتی که به عنوان کوشک شناخته می‌شود، در دوره قاجار (قرن نوزدهم میلادی) بر روی کوشک قدیمی مربوط به دوره ساسانیان ساخته شده است. یک عراده توپ در فضای قلعه قرار دارد که نشان می‌دهد در سده‌های اخیر از آن به عنوان پایگاه نظامی استفاده کرده‌اند.

درباره قلعه داستان‌هایی وجود دارد که گاهی به افسانه شبیه می‌شود. برخی باستان‌شناسان طراحی و ساخت نهر داریون و قلعه سلاسل را به اسرای رومی نسبت می‌دهند. بر اساس روایت‌های محلی که تایید محکمی در منابع تاریخی ندارد،والرین، امپراتور روم که از 253 تا 260 میلادی حکومت کرد و توسطشاپور یکم، شاهنشاه ساسانی درنبرد ادسا اسیر شد، در این قلعه زندانی بوده است. علاوه بر این مردم شوشتر از پنهان بودن گنجی گران‌قدر و افسانه‌ای در زیر قلعه خبر می‌دهند که در جهان همتا ندارد!

...هرچند امروز قلعه سلاسل شکوه گذشته را ندارد، ولی متروک و فراموش‌شده نیست. حضور هنرمندان صنایع دستی که به اموری همچون نمدمالی مشغولند، حیات دژ را در قالبی هنرمندانه ادامه داده است، گویا در این دژ سربازان و حاکمان جز رهگذرانی نبوده‌اند و از ابتدا این بنا ساخته شده تا از هنر و هنرمندان میزبانی کند!

معماری قلعه سلاسل

دژ راهبردی شوشتر، تقریبا بیضی‌شکل است، حدود 3.5 هکتار مساحت دارد و دو دروازه برای آن تعبیه شده است: دروازه جنوب شرقی گذرگاهی مخصوص بود که تنها سران حکومتی و ساکنان کوشک میانه قلعه اجازه تردد از آن را داشتند، سایر افراد نیز از دروازه جنوبی عبور و مرور می‌کردند. برای محافظت از قلعه، خندقی بزرگ بر گرد آن ایجاد کرده بودند. امروز از این خندق نشانه‌هایی اندک باقی مانده است. خندق میانرود شطیط ونهر داریون ارتباط برقرار می‌کرد و پل‌هایی که از روی آن‌ها می‌گذشت، تنها راه‌های ورود به قلعه بود. تمهیدات دفاعی قلعه به این خندق محدود نبود؛ در آن سوی خندق حصاری سترگ ساخته بودند که شکل هندسی منظمی نداشت و امتداد آن تابع پیچ و خم‌های خندق بود.

در میانه بنا فضاهای مختلفی همچون اصطبل، بناهای نظامی، انبار و اتاق‌های مسکونی قرار گرفته‌اند. برای ساخت قلعه از ماسه، سنگ، گل، آجر و ساروج بهره گرفته شده و حیاط‌های آن با قلوه‌سنگ مفروش است. اصلی‌ترین بخش دژ، کوشک آن است، جایی که تقریبا در تمام مدت استفاده از قلعه به عنوان محل سکونت حاکم شناخته می‌شد. کوشک را در بالاترین سطح قلعه و با ارتفاع چند پله بالاتر از سطح آن ساخته‌اند. کوشک چند طبقه داشت و طاق‌نمای زیبای طبقه میانی شکوه آن را دوچندان می‌کرد. در طبقه بالایی یک بادگیر وجود داشت که در گذر زمان از بین رفته است. در اطراف کوشک اتاق‌هایی برای اقامت فرماندهان نظامی وجود داشت و سربازان در اتاق‌های کنار باروها اسکان پیدا می‌کردند. علاوه بر این فضای شبستان‌مانند بخش غربی قلعه نیز محل استقرار نظامیان بود. از فضاهای مسقف بخش شمالی هم به عنوان انبار بهره برده می‌شد.

امروزه در نهر داریون آب جاری نیست و می‌توان تمام بخش‌های داخلی آن را مشاهده کرد

دروازه و پلکانی که از سطح قلعه تا رودخانه شطیط امتداد دارد، از جمله قدیمی‌ترین سازه‌های این مجموعه به شمار می‌رود. این مسیر برای برداشتن آب مورد استفاده بوده است. بقایای یک آب‌انبار و حوض بزرگ در نزدیکی کوشک دیده می‌شود که آب آن با دلوهایی که گاو‌ها آن را می‌کشیدند تامین می‌شد. اضلاع این حوض سه و چهار متر بود، نیم متر عمق داشت و دیواره‌هایی به ضخامت 80 سانتی‌متر آن را احاطه کرده بود... سکویی مفروش با آجر در کنار حوض قرار دارد. در اطراف این سکو بقایایی از تنبوشه‌های سفالی به چشم می‌خورد که آب حوض را به مسیرهایی هدایت می‌کردند.

در شمال قلعه پنجشوادان وجود دارد که به شکل دست‌کند به وجود آمده‌اند. شوادان زیرزمینی عمیق است که در مناطق گرم و مرطوب جنوب ایران برای فرار از گرما و رطوبت کاربرد داشت. شوادان را با شیوه‌ای مشابه نهر داریون ساخته‌اند. قسمت داخلی شوادان گچ‌اندود است و برای تهویه هوا، هواکش‌هایی دارد که «سی‌سرا» نامیده می‌شود. شوادان قلعه کوره‌راه‌هایی دارد که به عقیده مردم شوشتر، با دیگر خانه‌های شهر ارتباط داشته است.

امروزه دیگر در نهر داریون آبی جاری نیست. به همین دلیل فضاهای موجود در این نهر به شکل کامل قابل مشاهده است. سازه‌هایی که به عنوان استراحت‌گاهی برای فرار از گرمای تابستان در مسیر این نهر زیرزمینی به وجود آمده، در حملات احتمالی دشمن حکم پناهگاه داشته است. این سازه‌ها اتاقک‌هایی با ابعاد تقریبی سه در چهار متر است و «کَت» نام دارد.

ثبت ملی و جهانی قلعه سلاسل