گنبد غفاریه، بنایی تاریخی در دل طبیعتی چشم‌نواز

مراغه در بین شهرهای استان آذربایجان شرقی، از نظر برخورداری از آثار تاریخی، جایگاه ویژه‌ای دارد. این شهر در برهه‌ای از تاریخ ایران، پایتخت حکومت ایلخانان (قرن سیزدهم و چهاردهم میلادی) بوده، به همین دلیل، بسیاری از آثار تاریخی باقیمانده در این شهر، از همین دوره است. گنبد غفاریه، یکی از همین آثار به شمار می‌رود.

در مجاورت این بنا، پارکی احدث شده که به نام «پارک گنبد غفاریه» شهرت دارد. قرار گرفتن گنبد غفاریه در کنار رودخانه صوفی‌چای، زیبایی آن را دوچندان کرده است. این رودخانه از سهند سرچشمه می‌گیرد و از غرب مراغه، به آن وارد می‌شود. صوفی‌چای را می‌توان شریان حیات‌بخش مراغه دانست که پس از عبور از آن، شهر بناب را نیز پشت سر می‌گذارد و در نهایت به دریاچه ارومیه می‌ریزد. صوفی‌چای به دلیل برخورداری از مناظر طبیعی بکر و سرسبز و عبور از مناطق تاریخی و باغ‌های پرثمر، شهرت دارد. این رودخانه در چهار فصل سال، زیبایی‌هایی مخصوص دارد و گردشگران پرشماری را به خود جذب می‌کند.

تاریخچه گنبد غفاریه

گنبد غفاریه در فاصله سال‌های 1325 تا 1328 میلادی (725 تا 728 هجری قمری)، در دوران حکومت ایلخانان ساخته شده و ابوسعید بهادرخان، سازنده بنا بوده است. بر اساس برخی منابع تاریخی، به دلیل آن که فردی به نام نظام‌الدین احمد بن حسین الغفاری که در زمان سلطان یعقوب بن حسن بیگ آق‌قویونلو (سلطنت از 1478 تا 1490 میلادی) به حج رفته بود، پس از بازگشت از حج، املاک و باغی را که در نزدیکی این بنا احداث کرده بود برای مصارف آن وقف کرد، بنا به عنوان «گنبد غفاریه» مشهور شد.

معماری و ویژگی‌های گنبد غفاریه

ساختار کلی گنبد غفاریه، شبیه گنبد سرخ مراغه است. بنا را به شکلی مربعی و روی سکویی سنگی ساخته‌اند. در زیر آن، سردابه‌ای قرار دارد، بدین ترتیب گنبد غفاریه یک بنای دو طبقه است که این سردابه، طبقه زیرین آن را تشکیل می‌دهد. ورودی بنا به سمت شمال است. یک طاق‌نمای بزرگ و دو طاق‌نمای باریک و بلند، این ورودی را آراسته‌اند.

ازاره بنا از سنگ‌های مرمر سفید، به ارتفاع دو متر ساخته شده است. برخی سنگ‌های مرمر مورد استفاده در این بخش از بنا، ابعادی در حدود 150 در 70 سانتی‌متر دارند. پیشتر این بنا یک گنبد دو پوشی داشته است. این گنبد در گذر سال‌ها از میان رفته بود، ولی در دوره اخیر، مورد مرمت قرار گرفت.

آن چه در نگاه اول دیدگان را به خود جلب می‌کند، استفاده از کاشی‌های چشم‌نواز فیروزه‌ای در تزئینات نمای بیرونی بناست. این کاشی‌های فیروزه‌ای در گوشه‌های بنا کار شده است. کاشی‌های معرق در میان تزئینات آجری و کتیبه‌های کاشی‌کاری به رنگ فیروزه‌ای و مشکی، گنبد غفاریه را در میان دیگر آثار موجود در مراغه، ممتاز کرده است.

در طاق‌نمای مرکزی بنا، تزئیناتی مرکب از آجر و کاشی‌های سیاه، سفید و فیروزه‌ای به چشم می‌خورد. دو کتیبه به خط ریحان نیز در این طاق‌نما، بالای ورودی قرار دارند. کتیبه با حروفی به رنگ سیاه، بر زمینه‌ای سفیدرنگ قرار گرفته و با اسلیمی‌های فیروزه‌ای، تزئین شده است. هر کدام از پنجره‌های بنا که چارچوبی مستطیلی‌شکل دارند نیز با نقوش زیبایی از آجر و کاشی مینایی مزین شده‌اند.

با وجود تمام آسیب‌هایی که در طول چندین قرن به بنا و نمای آن وارد شده، هنوز نیز بخش زیادی از کتیبه قابل خواندن است و در آن، به بانی ساخت و حاکم وقت اشاره شده است. گنبد غفاریه در اصل یک آرامگاه است و نام فرد مدفون در آن، در بخشی از کتیبه که چندان قابل تشخیص نیست آمده است.

دقت در نمای ساختمان، استفاده از دو عصای پشت به هم را نمایان می‌کند. این نشان، معرفی خانواده‌ای به نام «چوگان‌داران» است. با توجه به این نشان، برخی تاریخ‌نگاران معتقدند فردی از همین خانواده که احتمالا منصبی حکومتی داشته، در بنا مدفون شده است.

تزئینات داخلی بنا، چندان زیاد نیست. در طبقه بالایی که احتمالا محل عبادت یا توزیع نذورات بوده، طاق‌نماهایی ساده و گچ‌کاری‌شده به چشم می‌خورد.

ثبت ملی گنبد غفاریه مراغه

این بنا به خاطر اهمیت تاریخی و زیبایی چشم‌نوازش، در سال 1933 میلادی (1312 خورشیدی) در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.