رباط شرف، جلوه‌گاه تزئینات معماری ایرانی در بنایی منفرد و دور از آبادی

در انتخاب نقشه و طرح هر سازه، کاربری مهم‌ترین نقش را ایفا می‌کند و شکل کالبدی بنا طوری انتخاب می‌شود که برای رفع حاجات انسانی، بیشترین بهره‌وری را داشته باشد. با چنین نگاهی طبیعتا مسائلی همچون ظاهر و زیبایی ساختمان اولویتِ نخست نیست و چه بسا رسیدگی به تزئینات، از دید عده‌ای از بین بردن وقت و منابع مالی سازندگان بنا باشد! با این حال اگر به آثار حاصل از معماری ایرانی سر بزنید، مشاهده خواهید کرد که ظاهر و نمای بناها، حتی در جاهایی که رخصت و مجال رسیدگی مفصل وجود نداشته، کاملا مجلل و زیباست. این موضوع در بناهایی همچون کاروانسراها هم قابل مشاهده است. کاروانسراها عمدتا دور از آبادی‌ها ساخته می‌شدند و تامین مصالح و نیروی انسانی برای ساخت آن‌ها دشوار و پر هزینه بود، پس قاعدتا باید بانیان بنا از ریزه‌کاری‌ها دست می‌کشیدند تا در هزینه‌های خود صرفه‌جویی کنند، در حالی که اصلا این طور نیست... اگر بخواهیم یک نمونه کامل از کاروانسراهای ایرانی را مثال بزنیم که در تزئینات و ریزه‌کاری‌های ظاهری نظیر ندارد، باید به «رباط شرف» اشاره کنیم؛ کاروانسرایی در شهر سرخس که به عنوان یکی از زیباترین کاروانسراهای ایرانی شناخته می‌شود.

ورودی کاروانسرای رباط شرف

تاریخچه و ساخت رباط شرف

به عقیده کارشناسان ساخت رباط شرف در قرن یازدهم تا اوایل قرن سیزدهم میلادی انجام شده است، زمانی که در ایران سه سلسله سامانیان، سلجوقیان و خوارزمشاهیان فرمانروایی کرده‌اند. کتیبه‌ای بر سر در ورودی کاروانسرا وجود دارد که بر آن تاریخ 549 هجری قمری (1154 میلادی) نقش بسته است. با این اوصاف می‌توان این کاروانسرا را از قدیمی‌ترین کاروانسراهایی به شمار آورد که پابرجا و استوار مانده‌اند. از آن جا که فردی به نام «شرف‌الدین ابوطاهر بن سعدالدین علی القمی» بانی ساخت کاروانسرا بود، آن را رباطِ شرف  نام نهاده‌اند. او در قرن یازدهم میلادی می‌زیست و مدتی حاکم شهر مرو  (یکی از شهرهای باستانی ایران؛ امروزه شهری به همین نام در کشور ترکمنستان واقع است) بود. شرف‌الدین مدتی نیز صدراعظم دربار سلجوقیان بود. طبق گفته آندره گدار، معمار معروف فرانسوی که سال‌ها در ایران زندگی کرد و به تحقیق درباره معماری ایرانی پرداخت، رباط شرف در سال 1153 میلادی (548 هجری قمری) مورد هجوم قرار گرفت و دچار آسیب فراوان شد. با این حال یک سال بعد، آن را مرمت کردند تا به ارائه خدمت به کاروانیان ادامه دهد.

تزئینات محراب مسجد کاروانسرای رباط شرف

جالب این که بر خلاف معمول، فضایی به عنوان اصطبل در رباط شرف به وجود نیامده است. آن چه این کاروانسرا را نسبت به دیگر کاروانسراهای ایرانی متمایز می‌کند، تزئینات بی‌نظیر آن است. در طول چندین قرن، بخش‌هایی از این تزئینات فرسایش پیدا کرده و محو شده، ولی هنوز هم می‌توان ظرافت و هنری را که در خلق آن‌ها به کار رفته است، مشاهده کرد. آجر و گچ مهم‌ترین مصالح به کار رفته در بناست. آجرچینی خاص کاروانسرا، یکی از نکاتی است که در نگاه نخست به چشم می‌آید.

بنا پلانی مستطیلی با ابعاد 109 در 63 متر دارد. بدین ترتیب زیربنای آن به 4600 مترمربع بالغ می‌شود. دو حیاط بزرگ، شش برج دیده‌بانی و چندین حجره، اجزای اصلی کاروانسرا را تشکیل می‌دهند. در مناطق اطراف، چند نمونه کاروانسرای دو حیاطی دیده می‌شود، مانندکاروانسرای عباس‌آباددر جنوب شرقی تربت جام  و کاروانسرای سنگ‌بست  در جنوب مشهد. این واقعیت نشان می‌دهد در شرق ایران، ساخت کاروانسراهایی به این شیوه رواج داشته است. چنین ساختاری، کاروانسرا را به دژی شبیه می‌کند که درون آن یک اقامتگاه مجلل ساخته‌اند. حیاط اصلی مربعی و حیاط دیگر مستطیلی‌‌شکل است. ورودی اصلی که سردری با کتیبه و تزئینات آجری دارد، به حیاط اصلی راه پیدا می‌کند. در میانه این حیاط بقایای یک حوض بزرگ و پیرامون آن اتاق‌هایی برای اسکان مسافران دیده می‌شود. در اطراف حیاط کوچک‌تر اتاق‌هایی برای استقرار نگهبانان وجود دارد. دو مسجد با محراب‌هایی بسیار زیبا نیز در کاروانسرا ساخته شده است. محراب هر دو مسجد با آجرچینی تزئین شده و کتیبه‌هایی گچی و گلی در آن‌ها به چشم می‌خورد. گچ‌کاری‌هایی که در این دو محراب و دیگر بخش‌های کاروانسرا مشاهده می‌شود، بسیار دیدنی است و در نوشتن آن‌ها خط‌های کوفی، نسخ و ثلث به کار رفته است. نقوش گیاهی و هندسی نیز در این کتیبه‌ها قابل تشخیص است.

با توجه به این که کاروانسرا یک بنای منفرد در منطقه‌ای خشک به شمار می‌آید، تنبوشه‌هایی سفالین بر سقف و کف آن قرار داده‌اند تا در موقع بارش باران، آب را به آب‌انباری سرپوشیده هدایت کند. این آب‌انبار در حال حاضر آسیب‌های زیادی دیده است.

نمای هوایی حیاط اصلی کاروانسرای رباط شرف

رباط شرف در کجا قرار دارد؟

این بنا در حاشیه جاده قدیم نیشابور به سرخس (موسوم به جاده ابریشم) و در شش کیلومتری جاده سرخس به مشهد واقع شده است. فاصله کاروانسرا از شهر سرخس به 45 کیلومتر بالغ می‌شود. روستای «شورلق» نزدیک‌ترین آبادی به این کاروانسراست. تپه‌هایی کم‌ارتفاع در اطراف کاروانسرا وجود دارد که منظره آن را از دور بسیار زیباتر می‌کند، خصوصا با آسمان آبی و صاف منطقه.

ثبت ملی و جهانی رباط شرف

این کاروانسرا در سال 1942 میلادی (1321 خورشیدی) در فهرست میراث ملی ایران ثبت شد. همچنین رباط شرف یکی از 54 کاروانسرای ایرانی بود که نام آن در سال 2023 میلادی (1402 خورشیدی) در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.